Wilhelm Marx

Wilhelm Marx (aytılıwı: Vilgelm Marks; 1863-jıl 15-yanvar, Kyoln — 1946-jıl 5-avgust, Bonn) — nemis yuristi hám siyasatshısı (Tsentra partiyası). 1923-1924 hám 1926-1928-jıllarda Weimar Respublikası reyxskansleri bolıp xızmet etken.

[[Fayl:Reichskanzler Wilhelm Marx.jpg|280px|súwret]]
Tuwılǵan sánesi	15-yanvar 1863(1863-01-15)
Qaytıs bolǵan sánesi	5-avgust 1946(1946-08-05) (83 jasta)

1925-jılda Wilhelm Marx Weimar koaliciyası (SPD, NDP hám Germaniya Tsentra partiyası) tárepinen Reyx prezidentligine kandidat retinde kórsetildi, biraq Poul fon Gindenburgqa jeńildi. Wilhelm Marx mudamı basqa siyasatshılardıń: Gustav Stresemann yamasa Fridrix Eberttiń sayasında edi. Soǵan qaramay, Weimar Respublikası tariyxında ol demokratiyalıq lagerdiń birligi ushın gúresken oraylıq siyasıy ǵayratkerlerden biri retinde saqlanıp qaldı.

Ómiri

Mektep oqıtıwshısı shańaraǵında tuwılǵan, Kyolnda ósken. Shıpakerler onı salmaqlı miyopi sebepli áskeriy xızmetke jaramsız dep járiyalaǵanınan keyin, ol Bonn universitetine oqıwǵa kirdi hám sol jerde huqıq fakultetinde oqıdı.

Oqıwdı tamamlaǵannan keyin, ol Elberfeldte, keyin Kyoln hám Dyusseldorfta sudya bolıp isledi, biraq óziniń katolik dini hám Oray partiyasına tiyisliligi sebepli Prussiyada mámleket xızmetinde ayrıqsha shıńlarǵa erise almadı.

Marxtiń ministrleri, 1927-jıl.

1891-jılda ol Iyoganna Ferkoyenge úylendi. Neke 55 jıl dawam etti, olardıń tórt perzenti bar edi, eki úlken balası erte óldi.

Oraylıq partiyası basshısı Marx reyxstagta, iyun, 1928-jıl

1899-jıldan tap 1918-jılǵa shekem Wilhelm Marx Prussiya parlament deputatı boldı. 1910-jılda ol Reyxstag deputatı bolıp, onda óz partiyasınıń frakciyasın basqardı hám mektep tálimi hám de mádeniyat salasında aktiv qatnastı. Marxtıń dushpanları az bolǵan. Ol saldamlı, sheshimge keliwshi siyasatshı esaplanar edi.

Birinshi jáhán urısı waqtında Marx 1917-jıl 19-iyuldaǵı tınıshlıq rezolyuciyasın qollap-quwatladı.

Urıstan keyin Wilhelm Marx Weimar Shólkemlestiriw Assambleyasına saylandı. Rur kelispewshilikleri waqtında, basıp alınǵan regionlardaǵı basqa kóplegen siyasatshılardan tısqarı, Marx regiondı Prussiyadan ajıratıwǵa qarsı shıqtı. Marx Versal shártnamasın qollap-quwatlaw ushın dawıs beriwin aytıp, birinshi náwbette, eger kelisim pitimi bolmasa, Reyn aymaǵı Prussiyadan pútkilley ajralıp shıǵıwınan qorqıw menen túsindirdi.

Weimar Respublikası dáwirinde Marx birinshi náwbette Jozef Wirth kabinetin kúshli qollap-quwatlaw ushın parlamenttegi oray kúshlerin birlestiriwge baǵıshladı hám ol óziniń siyasıy usılı hám katolik isenimi sebepli tabısqa eristi.

1923-jılda Strezeman kabineti napaqaǵa shıqqanınan keyin, Wilhelm Marx Reyx prezidenti Fridrix Eberttiń Reyx kansleri lawazımın iyelew usınısın qabıl etedi hám 1919-jıldan Germaniyanıń onınshı húkimetin basqaradi. Marx eki ret Reyx kansleri lawazımında bolǵan: birinshi ret — derlik 13 ay (1923-jıl 30-noyabrden 1925-jıl 15-yanvarǵa shekem), ekinshi márte — 25 ay (1926-jıl 17-maydan 1928-jıl 29-iyunǵa shekem). Bul dáwirde Marx imperator húkimetiniń tórt quramına basshılıq qılıw múmkinshiligine iye boldı.

Wilhelm Marx Weimar Respublikası húkimetin kóplegen krizisli dáwirlerden birinde basqarǵan. Bular: Saksoniya hám Bavariya jerleri menen toqnasıwlar, basıp alınǵan Reyndegi ayırmashılıq háreketleri. 1923-jıldaǵı giperinflyaciyadan keyin ekonomikalıq hám finanslıq máseleler menen birge jańa valyutanı iske túsiwi gúzetildi, oǵan Marx byudjetti tejew ilajları, xızmetkerlerdi bosatıw hám jańa salıqlardı engiziw menen juwap berdi. 1924-jıl yanvar ayınıń aqırında jaǵday turaqlılasqanınan keyin áskeriy jaǵday biykar etildi. Marxtiń reyxskanslerlik dáwirinde Dous jobası qabıllandı.

Wilhelm Marx 1925-jıl

Wilhelm Marx Reyxskanslerliginiń ekinshi dáwirinde Germaniya Milletler Ligasına qosıldı. Marx general-polkovnik Hans von Sektti jumıstan bosatadı. Buǵan sebep Reyxsverdi mámleket ishindegi mámleketke aylantırǵanı edi. Lekin keyinirek Marx áyne Reyxsverde qaǵılıp qaladı. Social-demokrat Filipp Schaidemann Reyxstagta Reyxsverdiń Qızıl Armiya menen jasırın sheriklik faktlarin jariyalaydı.

1925-jılda Germaniyada bolıp ótken birinshi ulıwma milliy prezidentlik saylawlarında qatnastı: birinshi túrde — Oray partiyası kandidati retinde, ekinshi túrde — „Xalıq blokı“ sol-orayshılardıń wákili retinde. Ekinshi túrde 45,3 % dawıs alǵan halda, 48,3 % dawıs alǵan Poul fon Gindenburgqa jeńildi.

1925-jıl 10-fevraldan 18-martqa shekem Wilhelm Marx óziniń miyrasxorı Hans Luther húkimetinde Prussiya Bas ministri, keyininen Reyx Ádillik ministri bolıp isledi. 1932-jılǵa shekem Wilhelm Marx Reyxstag aǵzası boldı.

Milliy socializm dáwirinde Wilhelm Marx siyasattan uzaqlastı hám Bonnda jasadı.

Ádebiyatlar

• Ulrich von Hehl. Wilhelm Marx 1863—1946, eine politische Biographie. Mainz: Matthias-Grünewald, 1987. ISBN 3-7867-1323-5. 
• Patrushev A.I. Bismarktan Merkelge shekem bolǵan Germaniya kanclerleri. — M.: Moskva universiteti baspası, 2009-jıl.

Siltemeler

• Nemis tariyxiy muzeyi web-saytında Wilhelm Marxtiń ómirbayanı Arxivlendi 2013-09-09 Wayback Machine saytında. (Germ.) [1] Arxivlandi 2013-09-09 Wayback Machine saytında. (Germ.)
• Marx Bavariya mámleketlik kitapxanası web-saytındaǵı Reyxstag deputatları maǵlıwmatlar bazasında[sayt islemeydi] (Germ.)
• Oqıw jobası federal arxiv web-saytında (Germ.)