09:21, 2009 j. sentyabrdiń 10 waqtındaǵı nusqası redaktorlaw D'ohBot (talqılaw \| úlesi) 39 edits k Bot Qoʻshdi: et:Siiditee ← Aldınǵı parq		14:20, 2009 j. sentyabrdiń 19 waqtındaǵı nusqası redaktorlaw qaytarıw Xqbot (talqılaw \| úlesi) 3161 edits k Bot Qoʻshdi: sl:Svilena cesta; косметические изменения Keyingi parq →
Qatar No 1: '''Ullı jipek jolı''' - a'sirler dawamında Shıg'ıs ha'm Batıstı baylanıstırdı. B.e.sh. II a'sirden baslap sawda jollarının' bul birikpesi [[Qıtay\|Qıtaydı]] a'dewir qashıqlıqtag'ı [[~~Rim imperiyası\|~~Rim imperiyası]] menen baylanıstırdı, diniy, ma'deniy ha'm ko'rkem ideyalardın' tarqalıwına mu'mkinshilik berdi. I-II a'sirlerde Ullı Jipek jolı boyınsha sawda isleri joqarı da'rejege jetti. Qıtay menen sawdada tiykarg'ı da'ldalshılar [[~~Orta Aziya\|~~Orta Aziya]] sawdagerleri boldı. III-VI a'sirlerde Ullı Jipek jolı boyınsha buddizm monaxları Qıtaydan-[[Hindstan\|Hindstang'a]] barg'an. VIII-X a'sirlerde Ullı Jipek jolının' a'hmiyeti ja'ne de ku'sheygen. Qıtay menen Vizantiya ha'm Arablar menen baylanıslar ornatılg'an. Ullı Jipek jolında tiykarg'ı tovar jipek bolg'an. Xan da'wirinde jipek gezlemelerinin' eni 0,5 metr uzınlıg'ı 9 metr bolg'an. Bunnan basqa Qıtaydan farfor, keramikalıq ıdıslar, altın, temir, gu'rish ha'm basqada zatlar sırtqa shıg'arılg'an. Vietnam qımbat bahalı taslar, bezeniw zatları ha'm basqa zatlardı jetkerip bergen. Hindstan altın, gu'mis, temir, gilemler ha'm basqa da qımbat bahalı zatlar menen sawda islegen. Persiya ha'm aldın'g'ı Aziya elleri qural-jaraq, gilemler ha'r qıylı ıdıslar, qımbat bahalı taslar menen sawda islerin alıp barg'an. Orta Aziyadan gezlemeler, gilemler, atlar, miyweler, vino, Samarkand qag'azı eksport islengen. A'sirese Qıtayda Orta Aziya atları ju'da' qımbat bahalang'an. Ullı jipek jolı boyınsha sawda islerinde sheklerden paydalang'an. Jol boyınsha 25-20 km. qashıqlıqta ka'rwan sarayları jaylasqan. Bul jerde sawdagerler ha'm xızmetkerler ushın barlıq qolaylıqlar jaratılg'an. Jipekten basqa batıs jerlerde qural-jaraqlarg'a talap joqarı boldı. Tyan-Shan ha'm Pamir tawları arqalı jollardı qadag'alaw qıtaylılardın' qolında boldı. Qatar No 21: [[Evropa\|Evropag'a]] jipek jetkerip bergen Parfiyalılar boldı. Jipek sawdası olarg'a ju'da ko'p payda keltirdi. III-VI a'sirlerde jipek jolı boyınsha budda monaxları Qıtaydan İndiyag'a barg'an ha'm keyinge qaytqan. Ullı jipek jolının' xalıqaralıq a'hmiyetinin' o'siwi VII-X a'sirler menen baylanıslı. Usı waqıtları Qıtaydın' [[~~Vizantiya\|~~Vizantiya]] ha'm arablar menen baylanısı ornatıladı. Orta Aziya xalıqlarının' onı qorshag'an u'lkeler menen sawda baylanısları b.e.sh. III-II mın' jıllıqqa barıp taqaladı. Sawda baylanıslarının' payda bolıwına Orta Aziya, Badaxshan ha'm Xotan jerlerinde lazurit, nefrit ha'm basqa da qımbat bahalı taslardın' qayta isleniwi qolaylı mu'mkinshilikler jaratıp berdi. Hindstan ha'm Qıtaydan jipek gezlemeleri menen birge, paxta gezlemeleri Ullı jipek jolı boyınsha sırtqa shıg'arılg'an. Sogdıdan Qıtayg'a gilemler alıp kelingen. Ullı jipek jolı boyınsha tek tovarlar g'ana emes, al azıq-awqat o'nimleri alıp shıg'ılg'an. Hindstannan tek paxta gezlemeleri emes, sonın' menen birge paxta tuxımları da sırtqa shıg'arılg'an. Usıg'an baylanıslı [[~~Buxara\|~~Buxara]], [[Samarqand~~\|Samarqandtan~~]]tan baslap [[~~Tashkent\|~~Tashkent]], Fergana alabına shekem paxta egilgen. Bunda paxta tuxımları Hindstan, İrannan alıp kelingenligi belgili. Jipek jolının' barlıq boyı boyınsha paxta egilgenligi anıq. Sonın' menen birge Ullı jipek jolı boyınsha Yaponiya ha'm Qıtayda ju'da' ken' tarqalg'an o'nim gu'rish penen sawda isleri alıp barılg'an. Gu'rish Samarqand, Buxara, sonday aq Hindstang'a shekemgi ellerge alıp barılg'an. Jipek jolının' o'mir su'riwi ha'r qıylı ellerdin' sawdagerleri arasında g'ana emes, al ha'r bir eldin' sawda turmısına o'zgerisler kirgizdi. Jipek jolı boyınsha elatlı punktler, u'lken qalalar payda boldı ha'm olar ka'rwan jolg'a xızmet etti. Ka'rwan jolı o'z da'wirinin' ulıwma adamzatlıq nızamlar menen jasadı, sonın' menen birge o'zinin' nızamların ha'm da'stu'rlerin payda etti. Ka'rwanlarg'a xızmet etken ha'r qıylı sotsiallıq qatlam wa'killeri boldı. Ka'rwan jollarda diniy topardın' wa'killeri de boldı. Olar haqıyqıy ma'nisinde dindi tarqatıwg'a xızmet etti. Ka'rwan jipek jolının' boylarında [[Buddizm\|buddizm dini]] ken' tarqalg'an. [[~~Termez\|~~Termez]], Dalvarzinto'be a'tiraplarında arxeologlar ta'repinen [[Budda\|Buddag'a]] bag'ıshlang'an xramlar ko'plep tabılmaqta. Ka'rwan jolı boyınsha buddizm Qıtay qalalarına shekem barıp jetti, onnan arman qaray [[~~Yaponiya\|~~Yaponiya]] ha'm Qubla-Shıg'ıs Aziya, İndoqıtay ellerine tarqaldı. Jipek jolı boyınsha tek budda monaxları g'ana emes, al musılman mollaları, da'rwishler de gezip ju'rgen ha'm islamdı ken' aymaqqa tarqatqan. İslam dini Orta Aziya ha'm [[Volga daryası\|Volga]] boylarınan Qashg'arg'a shekem jetip bardı. Jipek jolı boyında jaylasqan ma'mleketler boylap tek dinlerdin' tarqalıwı bolıp g'ana qoymastan, ma'deniy, sonın' ishinde muzıka, jazıwlar, u'rp-a'det, da'stu'rler almasıwlar a'melge asırıldı. Jipek jolının' a'hmiyetinin' biri sonnan ibarat, ol xalıqlardın' aralasıwına mu'mkinshilik jaratıp berdi. Jaqın ha'm Uzaq Shıg'ıs elleri, Orta ha'm Oraylıq Aziya aymag'ında jasag'an xalıqlardın', rasalardın' aralasıwı, ma'deniy almasıwlar bolıp o'tti. Jipek jolı hesh kimdi sırtqa ılaqtırıp taslamastan, ha'mmesin birlestirdi, tuwısqan ha'm jaqın barlıq xalıqlardı o'zinin' qa'wenderligine aldı. Jipek jolı boyınsha qay jerge barmasın Qıttaydan Jer Orta ten'izi ha'm Hindstan bag'darında, yamasa kerisinshe bag'darda ba'rqulla ha'reketler bolıp turdı. Qubla joldın' Baqtriya bo'limi boyınsha ha'reketlerdın' izleri ataqlı Afganstandag'ı Telyato'be (I-II a'sirler) ha'm Bagram (III a'sir) qoyımshılıqlarınan tabıldı. Bul jerdegi tabılmalardan bezeniw zatları o'nermentshilik buyımları, bronzadan islengen o'nimler, aynalar ha'm basqalardan ellinistlik zatlar ayırılıp turadı. Jipek jolının' ta'g'dirine sol da'wirdegi siyasiy awhalda o'zinin' ta'sirin tiygizgen. Ma'mleketler arasındag'ı urıslar sawda jolının' bag'darın o'zgertip turg'an. Ma'selen, Qıtay tariyxshısı Pey Tszyuya joldın' arqa bo'limin bayan ete otırıp shıg'ıs Tu'rkistan ha'm Sogdı orayların [[~~Qara ten'iz\|~~Qara ten'iz]] boyları ha'm Vizantiya menen baylanıstırg'an a'yyemgi ka'rwan joldın' qayta tiklengenligin jazıp qaldırg'an. Bul jol boyınsha ha'rekettin' qayta tikleniwi Ullı jipek jolı boyınsha siyasiy jag'daydın' o'zgeriwi menen baylanıslı boldı. Sasaniyler [[İran\|İranının']] jipek sawda jolın jawıp taslawı, aylanıp o'tetug'ın joldı talap etti. Na'tiyjede Tu'rk, Sogdı elshileri ta'repinen bunday jol tabıldı. Ol Tu'rk qag'anı jaylasqan Sogdıdan [[~~Sırda'rya\|~~Sırda'rya]] arqalı [[Aral ten'izi~~\|Aral ten'izin~~]]n shetlep o'tip, Emba ha'm Ural da'ryaların boylap, Volga ha'm Alanlar arqalı ha'zirgi Turkiyanın' aymag'ındag'ı Trapezuntqa shekem barıp jetken. İzertlewshilerdin' pikirinshe sawda jollarının' boylarında b.e.sh. IV-III a'sirlerde sawda qonısları payda bolg'an. Sogdılar bul qonıslarda shan'araqları menen jaylasqan. Bul Shıg'ıs Tu'rkistan, Jetisuw, Mongoliya rayonları. Koloniyalarda iri sawda isleri alıp barılg'an, onın' gu'llengen da'wiri VI-IX a'sirlerge tuwra keledi. Koloniyalar o'z betinshe ha'kimiyatqa, a'skeriy toparlarına ha'm bekinislerine iye bolg'an. Qatar No 53: Shıg'ıs Tu'rkistan ten'gelerinde Buxaranın' eki o'rkeshli tu'yeleri, atlarının' payda bolıwı tosınnan emes. Olar bul jerge qonıs basqan Sogdılar ta'repinen kirgizilgen bolıwı mu'mkin. Bul fakt Buxara Sogdılarının' Shıg'ıs penen tıg'ız sawda baylanıslarının' bolg'anlıg'ınan guwalıq beredi. Bul jerde erte waqıttın' (b.e.sh. IV-III a'sirler) o'zinde Batıs ten'geler bo'linip shıg'a baslag'an. Bul xalıqaralıq sawdag'a bag'dar alg'anlıg'ınan guwalıq beredi. Usıg'an baylanıslı Orta Aziyadag'ı eki da'ryanın' A'miwda'rya (Oks) ha'm Sırda'rya (Yaksart) keme ju'ziw ushın qolaylı ekenligi haqqında antik avtorlardın' mag'lıwmatları u'lken qızıg'ıwshılıq tuwdırdı. Buxara Sogdısı Buxaradan arqada [[Xorezm~~\|Xorezmge~~]]ge, sarmatlar [[~~Qaraten'iz\|~~Qaraten'iz]] a'tiraplarına, basqa batıs bag'darında Margiana, Parfiyag'a, qublada Sogd, Baqtriyag'a o'tetug'ın jollardın' kesispesinde jaylasqan. İzertlewshiler Oks boyınsha [[Kaspiy ten'izi\|Kaspiyge]] suw jolı bolg'an bolıwı mu'mkin dep esaplaydı. Bul jol antik da'wirden XIV a'sirge shekem o'mir su'rgen. Oks boyınsha bul arqa jol Parfiyanı shetlep o'tip, Baqtriyadan Okstın' joqarısına qaray, Sogd Buxarası arqalı A'yyemgi Xorezmge, Kavkazg'a, Qara ten'iz boyındag'ı ellerge barg'an bolıwı mu'mkin. A'yyemgi ka'rwan jollar haqqındag'ı ilimiy izertlewlerdi joldın' tiykarg'ı bo'limi Tu'rkistannan, yag'nıy [[~~Qazaqstan\|~~Qazaqstan]], Orta Aziya ha'm Shıg'ıs Tu'rkistannan o'tkenligi ko'rsetiledi. O'ytkeni bul jerlerdin' ta'biyg'ıy baylıqları ha'mmenin' dıqqatın o'zine tartqan. Sonın' menen birge bul joldı qayta rawajlandırıw ta'reptarları onı Batıs penen Shıg'ıstı baylanıstırıwdı ekonomikalıq jaqtan na'tiyjeli ekenligin ko'rsetpekte. Basqa so'z benen aytqanda qurg'aqlıqtan o'tetug'ın "Ullı jipek jolının'" ten'iz jolına qarag'anda artıqmashlıg'ın ko'rsetpekte. Jipek jolının' a'hmiyetinin' to'menlewinin' tiykarg'ı sebebi XVI a'sirde Evropadan Qıtayg'a shekem bolg'an ten'iz jolının' ashılıwı ekenligi aytıp kelinbekte. Qatar No 63: Qıtaydan baslang'an bul jol Kumul, Aqsuw arqalı Qashg'ar, Farob, Shash, Samarqand, Buxara, U'rgenish ha'm basqa ko'plegen qalalar arqalı o'tip, birinshi na'wbette o'zlerinde islep shıg'arılg'an tovarlar menen ka'rwan ju'klerin ko'beytip, Batıs ma'mleketlerine shekem baratug'ın edi. Bul joldan o'tetug'ın sawdanın' a'hmiyetli bolg'anlıg'ı ushın onın' tınıshlıg'ı ha'm turaqlıg'ı ushın ma'mlekettin' hu'kimdarları ta'reptar bolg'anlıg'ı haqqında mag'lıwmatlar bar. Dereklerde ko'rsetiliwinshe, [[~~A'mir Temur\|~~A'mir Temur]] da'wirinde Qıtaydan baslap Evropag'a shekem sozılg'an jolda sawda ka'rwanlarının' qa'wipsizligi ta'minlengenligi ushın bul jollarda sawda qatnasıqları rawajlanıp ekonomikalıq jaqtan jetilisiwine, ju'da' ko'plegen ma'mleketlerdin' ma'deniyatının' gu'llep jasnawına sebep bolg'an edi. "Jipek jolının'" Qıtaydan o'tetug'ın bo'limi haqqında Maxmud Qutluqovtın' qıtay, arab, farsı ha'm basqa dereklerge tiykarlang'an izertlewleri sonı ko'rsetedi, 1279-1367 jıllarda Qıtayda u'stemlik etken mong'ollar diynastiyasının' ornın Mın' diynastiyası (1368-1644 jj) iyelewi ha'm Tu'rkistanda Mong'olıstan ma'mleketinin' (1348-15116 jj) kelip shıg'ıwı na'tiyjesinde Tu'rkistan Qıtay qatnasıqlarında keskin o'zgeris payda boldı. Bul eki u'lke ortasında sawda qatnasıqlarının' buzılıwına Mın' dinastiyasının' jipek jolın qolg'a kirgiziw maqsetinde, ka'rwan jolının' tiykarg'ı bo'legi bolg'an Kumul qalasın iyelew ushın basqınshılıq urısın baslaw sebep boldı. Kumul birese Qıtaydın' qolına, birese Mong'olıstang'a o'tip turdı. A'lbette, ju'z jıldan aslam dawam etken bul urıs sawdagerlerdin' din'kesin qurıtadı. 1499-jılı Kumul Qıtay qolına o'tip qalıwına qaramastan, Batıs ha'm Shıg'ıs Tu'rkistan sawdagerleri Mong'olıstan xanı Axmedxandı, qolg'a tu'sken Qıtay ha'meldarların Qıtayg'a qaytarıp berip, pitim du'ziwge ma'jbu'r etti. Bunda Tashkent ha'kimi Maxmudxannın' Qıtay xanına jazg'an xatı a'hmiyetke iye boldı ha'm belgili bir mu'ddette sawda qatnasıqların jaqsılawg'a erisildi. Qatar No 73: Qıtay tovarlarının' Tu'rkistang'a alıp keliniwinin' qısqarıwına XIV a'sirde Qıtayda ha'kimiyat basına shıqqan Mın' diynastiyası xanlarının' Mong'olıstan jerlerine basqınshılıq urısları zıyanın tiygizgen. Na'tiyjede Qıtay menen Tu'rkistan arasındag'ı sawda qısqarıp, Qıtay tovarlarının' Batısqa barıwı azayadı. Tu'rkistannın' Qıtay menen sawdasının' qısqarıwı belgili da'rejede Tu'rkistan sawdasına ta'sirin tiygizdi. biraq a'yyemgi ka'rwan jollarında sawda dawam etken. Tu'rkistannın' en' shetki u'lkesi bolg'an Shıg'ıs Tu'rkistanda da XVII a'sirlerde sawda qatnasıqları bolıp turg'an. 1603-1605 jılları bul ma'mleket qalalarına Hindistannan ka'rwan menen kelgen portugaliyalı sayaxatshı Benedekt Goes Yarkent, Qashqar, Aqsuw, Turfan qalaları u'lken sawda orayları ekenligin ha'r jaqtan kelgen sawdagerler menen tolı ekenligin jazadı. XVIII a'sirde Manchjurlar basıp alg'ang'a shekem bul u'lkenin' ekonomikalıq awhalı haqqında Grigoriy Nikolaevich Potanin rus arxiv materialları boyınsha to'mendegi mag'lıwmatlardı keltiredi "Qubla qalalarda jasawsha buxaralılar (kishi buxaralılar, yag'nıy qashg'arlılar) o'zlerinin' erte bilimliligi menen maqtanadı, shayırlardı u'yrenedi, bag'shılıq, toqımashılıq, gezleme toqıw ha'm de sawdegershilik penen shug'ıllanadı. Olardın' ka'rwanları orta a'sirdegi Genuya ([[~~İtaliya\|~~İtaliya]]) respublikasınday Aziyanın' en' iri jerlerine shekem barg'an. Buxaralı sawdagerlerdi Astraxanda, Tobolda, Kyaxtada ha'm Arxangelskta ushıratıw mu'mkin ". Shıg'ıs Tu'rkistan sawdagerleri XVIII a'sirdin' birinshi yarımında tiykarınan o'z elinde islep shıg'arılg'an tovarlar menen sawda etken. Chin imperiyası, 1759-jılı Shıg'ıs Tu'rkistandı tolıq basıp alg'annan keyin Jung'ar ha'm Yarkend xanlıqları joq etildi. Qatar No 85: Shıg'ıs Tu'rkistannan o'tetug'ın Rus-Qıtay mu'na'sibetlerinin' tikleniwi "Jipek jolında" ja'ne janlanıw payda etti. Usı mu'na'sibet sebepli jergilikli zatlarg'a talap ku'sheye basladı. Na'tiyjede sawda jolında o'nermentshilik rawajlanıp, kishi-kishi fabrika ha'm ka'rxanalar qurılıp, ishki bazardı rawajlandırıwg'a imkaniyat tuwıldı. Bay sawdagerler shiyki zat ha'm jergilikli o'nermentshik tovarların Qıtay ha'm Rossiyada sata basladı. Tilekke qarsı, bul qayta tiklengen sawda baylanısları uzaqqa sozılmadı. "Oktyabr awdarıspag'ı"nan son' burıng'ı Ken'es ha'kimiyatında jeke menshiktin' joq etiliwi menen eski sawda jolının' a'hmiyeti tu'pten o'zgerdi. Jan'a payda bolg'an Ken'es ha'kimiyatı Batıs Tu'rkistan aymag'ın o'zinin' shiyki zat bazasına aylandırıwg'a urındı ha'm bug'an eristi. 1930 jıllarda Shıg'ıs Tu'rkistanda milliy azatlıq gu'resinin' baslanıp ketiwi "Jipek jolında" ja'ne sheshiwshi siyasiy o'zgerislerge sebep boldı. Sonın' ishinde ziyalılar menen birge bay sawdagerlerdin' qırg'ıng'a ushırawı azg'ana rawajlanıwg'a jol tutqan sawda qatnasıqların joqqa shıg'ardı. Qıtaydan alıp kelinetug'ın chay qısqarg'anlıg'ı ushın Orta Aziyag'a chay Hindstannan alıp keline basladı. Tu'rkistan Batıs ha'm Shıg'ıs Tu'rkistang'a bo'lingenligi ha'm Qıtay menen sawdanın' toqtatılg'anlıg'ı ushın Orta Aziya bazarları tek Rossiyag'a baylanıslı bolıp qaldı. Usı waqıtta Rossiyadan sanaat tovarları alıp kelinip, shiyki zat alıp ketilgenligi ushın Orta Aziyada o'nermentshilik tu'skinlikke ushırap, xalıq tiykarınan diyxanshılıq penen shug'ıllandı. 1949 jılı Qıtay Xalıq Respublikası du'zilgennen keyin sovet hu'kimeti menen sawda dawam etken bolsa da, 1960 jılları Sovet-Qıtay mu'na'sibetlerinin' jamanlasıwı na'tiyjesinde qısqardı. [[~~Category~~Kategoriya:Tariyx]] {{Link FA\|hr}} Qatar No 143: [[simple:Silk Road]] [[sk:Hodvábna cesta]] [[sl:Svilena cesta]] [[sr:Пут свиле]] [[sv:Sidenvägen]]

Ullı jipek jolı: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq