Ullı jipek jolı: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
Qatar No 53:
Shıg'ıs Tu'rkistan ten'gelerinde Buxaranın' eki o'rkeshli tu'yeleri, atlarının' payda bolıwı tosınnan emes. Olar bul jerge qonıs basqan Sogdılar ta'repinen kirgizilgen bolıwı mu'mkin. Bul fakt Buxara Sogdılarının' Shıg'ıs penen tıg'ız sawda baylanıslarının' bolg'anlıg'ınan guwalıq beredi. Bul jerde erte waqıttın' (b.e.sh. IV-III a'sirler) o'zinde Batıs ten'geler bo'linip shıg'a baslag'an. Bul xalıqaralıq sawdag'a bag'dar alg'anlıg'ınan guwalıq beredi.
Usıg'an baylanıslı Orta Aziyadag'ı eki da'ryanın' A'miwda'rya (Oks) ha'm Sırda'rya (Yaksart) keme ju'ziw ushın qolaylı ekenligi haqqında antik avtorlardın' mag'lıwmatları u'lken qızıg'ıwshılıq tuwdırdı. Buxara Sogdısı Buxaradan arqada [[Xorezm|Xorezmge]], sarmatlar [[Qaraten'iz|Qaraten'iz]] a'tiraplarına, basqa batıs bag'darında Margiana, Parfiyag'a, qublada Sogd, Baqtriyag'a o'tetug'ın jollardın' kesispesinde jaylasqan.
İzertlewshiler Oks boyınsha [[Kaspiy ten'izi|Kaspiyge]] suw jolı bolg'an bolıwı mu'mkin dep esaplaydı. Bul jol antik da'wirden XIV a'sirge shekem o'mir su'rgen. Oks boyınsha bul arqa jol Parfiyanı shetlep o'tip, Baqtriyadan Okstın' joqarısına qaray, Sogd Buxarası arqalı A'yyemgi Xorezmge, Kavkazg'a, Qara ten'iz boyındag'ı ellerge barg'an bolıwı mu'mkin.
A'yyemgi ka'rwan jollar haqqındag'ı ilimiy izertlewlerdi joldın' tiykarg'ı bo'limi Tu'rkistannan, yag'nıy [[Qazaqstan|Qazaqstan]], Orta Aziya ha'm Shıg'ıs Tu'rkistannan o'tkenligi ko'rsetiledi. O'ytkeni bul jerlerdin' ta'biyg'ıy baylıqları ha'mmenin' dıqqatın o'zine tartqan. Sonın' menen birge bul joldı qayta rawajlandırıw ta'reptarları onı Batıs penen Shıg'ıstı baylanıstırıwdı ekonomikalıq jaqtan na'tiyjeli ekenligin ko'rsetpekte. Basqa so'z benen aytqanda qurg'aqlıqtan o'tetug'ın "Ullı jipek jolının'" ten'iz jolına qarag'anda artıqmashlıg'ın ko'rsetpekte.
Jipek jolının' a'hmiyetinin' to'menlewinin' tiykarg'ı sebebi XVI a'sirde Evropadan Qıtayg'a shekem bolg'an ten'iz jolının' ashılıwı ekenligi aytıp kelinbekte.
Qatar No 63:
Qıtaydan baslang'an bul jol Kumul, Aqsuw arqalı Qashg'ar, Farob, Shash, Samarqand, Buxara, U'rgenish ha'm basqa ko'plegen qalalar arqalı o'tip, birinshi na'wbette o'zlerinde islep shıg'arılg'an tovarlar menen ka'rwan ju'klerin ko'beytip, Batıs ma'mleketlerine shekem baratug'ın edi. Bul joldan o'tetug'ın sawdanın' a'hmiyetli bolg'anlıg'ı ushın onın' tınıshlıg'ı ha'm turaqlıg'ı ushın ma'mlekettin' hu'kimdarları ta'reptar bolg'anlıg'ı haqqında mag'lıwmatlar bar.
Dereklerde ko'rsetiliwinshe, [[A'mir Temur|A'mir Temur]] da'wirinde Qıtaydan baslap Evropag'a shekem sozılg'an jolda sawda ka'rwanlarının' qa'wipsizligi ta'minlengenligi ushın bul jollarda sawda qatnasıqları rawajlanıp ekonomikalıq jaqtan jetilisiwine, ju'da' ko'plegen ma'mleketlerdin' ma'deniyatının' gu'llep jasnawına sebep bolg'an edi.
"Jipek jolının'" Qıtaydan o'tetug'ın bo'limi haqqında Maxmud Qutluqovtın' qıtay, arab, farsı ha'm basqa dereklerge tiykarlang'an izertlewleri sonı ko'rsetedi, 1279-1367 jıllarda Qıtayda u'stemlik etken mong'ollar diynastiyasının' ornın Mın' diynastiyası (1368-1644 jj) iyelewi ha'm Tu'rkistanda Mong'olıstan ma'mleketinin' (1348-15116 jj) kelip shıg'ıwı na'tiyjesinde Tu'rkistan Qıtay qatnasıqlarında keskin o'zgeris payda boldı. Bul eki u'lke ortasında sawda qatnasıqlarının' buzılıwına Mın' dinastiyasının' jipek jolın qolg'a kirgiziw maqsetinde, ka'rwan jolının' tiykarg'ı bo'legi bolg'an Kumul qalasın iyelew ushın basqınshılıq urısın baslaw sebep boldı. Kumul birese Qıtaydın' qolına, birese Mong'olıstang'a o'tip turdı. A'lbette, ju'z jıldan aslam dawam etken bul urıs sawdagerlerdin' din'kesin qurıtadı. 1499-jılı Kumul Qıtay qolına o'tip qalıwına qaramastan, Batıs ha'm Shıg'ıs Tu'rkistan sawdagerleri Mong'olıstan xanı Axmedxandı, qolg'a tu'sken Qıtay ha'meldarların Qıtayg'a qaytarıp berip, pitim du'ziwge ma'jbu'r etti. Bunda Tashkent ha'kimi Maxmudxannın' Qıtay xanına jazg'an xatı a'hmiyetke iye boldı ha'm belgili bir mu'ddette sawda qatnasıqların jaqsılawg'a erisildi.
Qatar No 73:
Qıtay tovarlarının' Tu'rkistang'a alıp keliniwinin' qısqarıwına XIV a'sirde Qıtayda ha'kimiyat basına shıqqan Mın' diynastiyası xanlarının' Mong'olıstan jerlerine basqınshılıq urısları zıyanın tiygizgen. Na'tiyjede Qıtay menen Tu'rkistan arasındag'ı sawda qısqarıp, Qıtay tovarlarının' Batısqa barıwı azayadı. Tu'rkistannın' Qıtay menen sawdasının' qısqarıwı belgili da'rejede Tu'rkistan sawdasına ta'sirin tiygizdi. biraq a'yyemgi ka'rwan jollarında sawda dawam etken.
Tu'rkistannın' en' shetki u'lkesi bolg'an Shıg'ıs Tu'rkistanda da XVII a'sirlerde sawda qatnasıqları bolıp turg'an. 1603-1605 jılları bul ma'mleket qalalarına Hindistannan ka'rwan menen kelgen portugaliyalı sayaxatshı Benedekt Goes Yarkent, Qashqar, Aqsuw, Turfan qalaları u'lken sawda orayları ekenligin ha'r jaqtan kelgen sawdagerler menen tolı ekenligin jazadı. XVIII a'sirde Manchjurlar basıp alg'ang'a shekem bul u'lkenin' ekonomikalıq awhalı haqqında Grigoriy Nikolaevich Potanin rus arxiv materialları boyınsha to'mendegi mag'lıwmatlardı keltiredi "Qubla qalalarda jasawsha buxaralılar (kishi buxaralılar, yag'nıy qashg'arlılar) o'zlerinin' erte bilimliligi menen maqtanadı, shayırlardı u'yrenedi, bag'shılıq, toqımashılıq, gezleme toqıw ha'm de sawdegershilik penen shug'ıllanadı. Olardın' ka'rwanları orta a'sirdegi Genuya ([[İtaliya|İtaliya]]) respublikasınday Aziyanın' en' iri jerlerine shekem barg'an. Buxaralı sawdagerlerdi Astraxanda, Tobolda, Kyaxtada ha'm Arxangelskta ushıratıw mu'mkin ".
Shıg'ıs Tu'rkistan sawdagerleri XVIII a'sirdin' birinshi yarımında tiykarınan o'z elinde islep shıg'arılg'an tovarlar menen sawda etken. Chin imperiyası, 1759-jılı Shıg'ıs Tu'rkistandı tolıq basıp alg'annan keyin Jung'ar ha'm Yarkend xanlıqları joq etildi.
| |||