|
[[Image:AdamSmith.jpg|thumb|right|300px|Adam Smit]]
'''Adam Smit''' (shoqindirilgshoqındırılg'an 16 Iyun-iyun 1723 -jılı 17 Iyul'-iyul 1790 [ayyemgia'yyemgi usildausılda 5-iyun Iyun' 1723 –1723–jıl 17 Iyul-iyul' 1790]) ShotlandiyaliqShotlandıyalıq moral' filosofifilosofı ha'm siyasiysıyasıy ekonomikaninekonomikanın' tiykarintiykarın saliwshisisalıwshısı edi. Shotlandiya Ag'artiwshiligartıwshılıg'ininının' tiykarg'iı alimlarininalımlarının' biri bolg'an Adam Smit "Moral' Sezimininseziminin' Teoriyasiteoriyası" ha'm "XaliqlarXalıqlar Bayligbaylıg'ininının' Tata'biyatinbiyatın ha'm Sebeplerinsebeplerin Izertlewizertlew" atli kitaplarinin' avtori. Keyingisi, a'dette "Xaliqlar baylig'i" dep qisqartilip atalatug'in kitabikitabı, onin' magnum opusi (ulliullı jumisijumısı) ha'm [[ekonomika]]ninnın' birinshi zamanago'y jumisijumısı esaplanadi. Adam Smit zamanag'oy ekonomika iliminin' atasiatası esaplanadiesaplanadı.
Smit [[Glazgo]] ha'm [[Oksford]] Universitetlerindeuniversitetlerinde moral filosofiyasinfilosofiyasın u'yrendi. OqiwdiOqıwdı pitkergennen keyin ol Edinburgta[[Edinburg]]ta tabislitabıslı lektsiyalar oqidioqıdı, bul onionı [[Shotlandiya]] Agag'artiwshiligartıwshılıg'iı waqtindawaqtında [[David Hume]] menen birge islesiwge basladibasladı. Smit Glazgoda moral filosofiyasinfilosofiyasın oqitipoqıtıp professorliq[[professor]]lıq jumisinajumısına eristi ha'm usiusı waqittawaqıtta "Moral Sezimisezimi Teoriyasiteoriyası" kitabinkitabın jazipjazıp baspadan shigshıg'ardiardı. Ol keyingi o'mirinde jeke oqitiwshioqıtıwshı boldiboldı ha'm bul og'an Evropa boylap sayahatsayaxat etiwine ha'm sol waqittinwaqıttın' intellektual jetekshilerin ushiratiwgushıratıwg'a imkaniyat berdi. Smit u'yine qaytipqaytıp keldi ha'm kelesi on jildijıldı "XaliqlarXalıqlar Bayligbaylıg'iı"n jaziwgjazıwg'a bag'ishladiıshladı (tiykarinantiykarınan o'zinin' lektsiyalarinanlektsiyalarınan alingalıng'an). Kitap 1776-jili baspadan shiqtishıqtı. Ol 1790-jilijılı qaytisqaytıs boldiboldı.
== O'mir bayanibayanı ==
===BalaligBalalıg'iı===
Adam Smitti ShotlandiyaninShotlandiyanın' Kirkal'diKirkaldi qalasindaqalasında Margaret Duglas du'nyag'a keltirdi. OninOnın' atasiatası, ol da Adam Smit dep atalipatalıp, [[yurist]], jamiyetlik xizmetkerxızmetker bolg'an ha'm Margaret Duglasqa 1720-jilijılı u'ylengen. Onin' atasiatası Smit tuwilmastantuwılmastan altialtı ay burinburın qaytisqaytıs bolg'an. Smittin' aniq tuwilgtuwılg'an ku'ni belgisiz, biraq onin' shoqindiriliwishoqındırılıwı 1723 jili-jılı 16 Iund'a-iyunda Kirkal'dida jazilgjazılg'an. Smittin' balaligbalalıg'iı haqqindahaqqında azg'ana belgili bolsada, ShotlandiyaliShotlandiyalı [[jurnalist]] ha'm Smittin' omir bayaninbayanın jaziwshisijazıwshısı John Rae Smittin' to'rt jasindajasında tsiganlar[[tsigan]]lar ta'repinen urlap ketilgenin h'am keyinirek basqalardinbasqalardın' qutqariwgqutqarıwg'a barg'anliganlıg'iı sebepli azat etilgenin jazipjazıp qaldirdiqaldırdı.
Smit anasinaanasına ayriqshaayrıqsha jaqinjaqın boldiboldı, ha'm anasianası onionı ilimiy islerge iytermelegen boliwibolıwı itimal. SmirSmit 1729 ha'm 1737-jilları jillar araligaralıg'indaında Kirkal'dida Burg Mektebinemektebine qatnadiqatnadı hamha'm ol jerde Latin[[latın tili]], [[matematika]], [[tariyx]] ha'm jaziwjazıw ma'deniyatindeniyatın u'yrendi. Rae Burg Mektebinmektebin "ShotlandiyaninShotlandiyanın' sol da'wirdegi en' zor orta mekteplerinin' biri" dep jazg'an.
===Bilim aliwialıwı===
Smit on to'rt jasindajasında Glazgo Universitetine oqiwgoqıwg'a kirdi ha'm Francis Hatcheson qol astindaastında moral filosofiyasinfilosofiyasın u'yrendi. Bul jerde ol erkinlik, oylaw, tu'siniw ha'm juwmaq shigshıg'ariwarıw, sonday-aq erkin pikirge qizigqızıg'iwshiligıwshılıg'inın rawajlandirdirawajlandırdı. 1740 jili-jılı, Smitke Snell Ekzibishion granti berildi hamha'm ol Glazgo Universitetinen Oksford Universitetinin' Balliol Kolledjine oqiwgoqıwg'a ketti.
Smit Glazgoda oqitiwoqıtıw Oksfordqa salistirgsalıstırg'anda bir qansha joqarijoqarı dep esapladiesapladı, ha'm oz'inin' ta'jiriybesin aqiliyaqılıy qisiliwqısılıw dep taptitaptı. "XaliqlarXalıqlar bayligbaylıg'iı"nin' V-Kitabikitabı II-Babindababında Smit: "Oksford Universitetinde ja'miyetlik professorlardinprofessorlardın' ko'pshiligi ko'plegen jillarjıllar dawamindadawamında uliwmaulıwma oqitipoqıtıp atirgatırg'anday bolipbolıp ko'riniwdi de toqtatqan" dep jazdijazdı. Sonday-aq jaziliwinshajazılıwınsha Smit doslarinadoslarına bir ma'rte Oksford ra'smiy xizmetkerlerin' oninonın' David Humenin' "Adam Tata'biyatininbiyatının' Traktatitraktatı" oqipoqıp atirgatırg'aninanın bilip qalipqalıp, keyin kitaptikitaptı tartiptartıp alipalıp onionı qatal jazalag'aninanın aytipaytıp bergen. William Robert Scott "[Smittin'] Oksford waqtiwaqtı oninonın' o'mirlik isine azg'ana ja'rdem berdi, eger uliwmaulıwma bergen bolsa" dep jazdijazdı. Sog'an qaramastan, Smit Oksfordta waqtindawaqtında Universitettin' u'lken kitapxanasinankitapxanasınan o'zin bir neshe pa'nler boyinshaboyınsha oqitiwgoqıtıwg'a kitaplar alipalıp oqiwoqıw imkaniyatinaimkaniyatına iye boldiboldı. OninOnın' xatlarindaxatlarında jaziwinshajazıwınsha o'z aldinaaldına oqimagoqımag'an paytlarindapaytlarında ol baxitsizbaxıtsız edi. Oksforda waqtininwaqtının' aqirindaaqırında Adam Smit nerv keselliginin' simptomlarinsimptomların bastan keshirdi. Ol 1746 -jili grantigrantı tamamlanbastan burinburın Oksfordtan ketti.
"XaliqlarXalıqlar bayligbaylıg'iı"ninnın' V-Kitabindakitabında Smit Angliya universitetlerinde Shotlandiya universitetlerine salistirgsalıstırg'anda oqitiwoqıtıw ha'm ilimiy isler to'men sipatlisıpatlı ekenin jazdijazdı. Ol bunibunı 2 sebep penen tu'siniw mu'mkin dep jazdijazdı. Birinshi, Oksford ha'm Kembridj kolledjlerinin' bayligbaylıg'iı ha'm professorlardinprofessorlardın' ayligaylıg'ininının' studentlerdi o'zlerine tartiwtartıw uqibinanuqıbınan g'a'rezsizligi; ekinshi, ilimiy jetekshiler Angliya Shirkewinde islese de jaqsijaqsı jasawijasawı mu'mkinligi dep ko'rsetti. Smit basindabasında teologiya (din taniwtanıw)ni u'yreniwdi ha'm shirkewde islewdi niyet qilgqılg'an edi, lekin oninonın' keyingi oqiwlarioqıwları, atap aytqanda David Humenin' skeptik jumislarinjumısların oqiwioqıwı onionı basqa joldijoldı tan'lawinalawına isendirdi.
| 