Bank: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq

Content deleted Content added
kӨңдеу түйіні жоқ
Qatar No 1:
[[File:Bank of England Charter sealing 1694.jpg|thumb|right|Angliya ustavı bankisinin'bankisınıń markası (1694).]]
'''Bank''' (italiyansha bankol — stol) — aqsha qarjıları men qorların jıynaw, beriw, ma'mleketlermámleketler, ka'rxanalarkárxanalar (firmalar), mekemeler ja'nejáne jeke adamlar arasındag'ıarasındaǵı o'zóz-ara to'lemlertólemler men aqshalay esap ayırısıwda da'ldallıqtıdáldallıqtı ju'zegejúzege asırıw, aqshanın'aqshanıń belgili bir tu'rintúrin aylanısqa qosıw, aqsha men qunlı qag'azlarqaǵazlar shıg'arıwshıǵarıw, altın menen, shetellik valyuta menen tu'rlitúrli operatsiyalar jasaw ja'nejáne basqa da xızmetler atqaratug'ınatqaratuǵın qarjı mekemesi.
 
Banktin'Banktiń payda bolıwı men rawajlanıwı tovar-aqsha qatnaslarının'qatnaslarınıń rawajlanıwı menen tıg'ıztıǵız baylanıslı. Bankler ka'rxanalardın'kárxanalardıń, firmalardın'firmalardıń, kompaniyalardın'kompaniyalardıń, sonın'sonıń menen qatar turg'ınlardın'turǵınlardıń waqıtsha paydalanılmay bos turg'anturǵan qa'rejetlerinqárejetlerin jıynаıp, qa'jetqájet etiwshilerge o'simósim menen waqıtsha kredit beriw arqalı qarjı mu'ta'jliginmútájligin o'teydióteydi.
 
So'ytipSóytip, Bankler aralıq xızmet atqarıp aqsha bazarında tovarg'atovarǵa aynalatug'ınaynalatuǵın jan'ajańa talap men minnetlemeni qayta tikleydi. Minnetleme men talaptın'talaptıń payda bolıw protsessi qarjılıq-da'ldallıqdáldallıq xızmettin'xızmettiń negizin Bank - erekshe ka'rxanakárxana.
 
Eger a'piwayıápiwayı ka'rxanakárxana xızmetinde aqsha to'lemtólem rolın atqarsa, al Bank xızmetinde ol tovar ornına ju'redijúredi. Bankler waqıtsha paydalanılmay turg'anturǵan bos aqsha qa'rejetlerinqárejetlerin o'zineózine jıynaw, klientlerge sshet ashıp, kassalıq xızmet ko'rsetiwkórsetiw, qısqa ja'nejáne uzaq mu'ddetkemúddetke nesiye beriw, kredit bo'liwbóliw, investitsiyalıq xızmet atqarıw (uzaq mezgilli quramalı shıg'ınlardıshıǵınlardı qarjı ajıratıw, qunlı qag'azlarqaǵazlar shıg'arıwshıǵarıw) t.s.s. o'zóz arnawlı xızmetlerge birge, bazar ekonomika jag'dayındajaǵdayında lizinglik, faktoringli, traslıq, ken'esshilikkeńesshilik, informatsiyalıq, t.b. xızmetlerdi de atqaradı.
 
Bank ju'rgizetug'ınjúrgizetuǵın operatsiyalar passivli (resurslardı banktegi sshetke engiziw) ja'nejáne aktivli (Bank resursların ornalastırıw) bolıp bo'linedibólinedi. Negizgi passivli operatsiyalardın'operatsiyalardıń qatarına Banktin'Banktiń o'zóz kapitalı (ustavlıq qor, rezervlik qor), depozitler qabıllaw ja'nejáne bankaralıq aqsha bazarınan qosımsha resurslar alıw jatsa, al, negizgi aktivli operatsiyalarg'aoperatsiyalarǵa bankaralıq kredit beriw, investitsiyalıq (tikkeley ja'nejáne portfeldi) qarjı bo'liwbóliw, t.b. jatadı. Kommertsiyalıq Bankler bular menen qatar da'ldallıqdáldallıq ja'nejáne isenimlik (kommanditlik) operatsiyalardı da jasaydı.
 
Atqaratug'ınAtqaratuǵın xızmeti men sıpatına qaray — ortalıq emmisiyalıq (Ultlıq bank, onın jergilikli filialları), kommertsiyalıq, investitsiyalıq, salalıq, al menshik tu'rinetúrine qaray ma'mlmáml., aktsion., korporativlik, aralas, ma'mleketaralıqmámleketaralıq Bankler bolıp bo'linedibólinedi. Birinshi ret Bankler orta a'sirdeásirde Arqa İtaliyada, keyinirek Germaniya men Niderlandtın'Niderlandtıń sawda ortalıqlarında payda boldı.
 
Bank isinin'isiniń ilgeri rawajlanıwına, a'sireseásirese, 1716—1720 jılı Frantsiyadag'ıFrantsiyadaǵı Djona Lo bankinin'bankiniń ta'siritásiri zor boldı. Ol birinshi ret aqsha emissiyasın ju'zegejúzege asırdı. Onın'Onıń shıg'arg'anshıǵarǵan banknotları aylanıs barısında ma'mlmáml. qag'azqaǵaz aqshag'aaqshaǵa aynaldı. Baslı maqseti payda tabıwdı ko'zlegenkózlegen B. sanaat men sawda kapitalistlerinin'kapitalistleriniń mol aqsha qarjıların o'zineózine tarta basladı. Olar qarızg'aqarızǵa metall aqsha beriwden endi iri o'ndirisshilergeóndirisshilerge qarızdarlıq minnetlemeler arqalı kredit beriwge ja'nejáne klientinin'klientiniń ag'ımdag'ıaǵımdaǵı sshetine aqsha awdarıwg'aawdarıwǵa ko'shiwdikóshiwdi, so'ytipsóytip qarız kapitalının'kapitalınıń qozg'alısınqozǵalısın uyımlastıratug'ınuyımlastıratuǵın erekshe qarjı ka'rxanasıkárxanası retinde o'risóris aldı.
 
20 a'sirdin'ásirdiń basında bank isi men sanaattın'sanaattıń toplanıwı ja'nejáne monopoliyalanıwı Banklerdin'Banklerdiń rolın a'dewirádewir o'zgertipózgertip, Bank belgili bir salag'asalaǵa ya ka'rxanag'akárxanaǵa sistemalı tu'rdetúrde kredit beriwge ko'shekóshe basladı. Olar, ko'binekóbine, uzaq mezgilli qarız beriwge (8 — 10 jılg'ajılǵa deyin) umtıldı. Sanaat, transport, sawda ja'nejáne basqa da aktsion. ja'miyetlerdin'jámiyetlerdiń qunlı qag'azlarınqaǵazların (aktsiyalar, obligatsiyalar) bazarg'abazarǵa shıg'arıwshıǵarıw ja'nejáne ornalastırıw na'tiyjesindenátiyjesinde Bank sanaat penen jaqınnan jaqınlasıp, ka'rxanalardın'kárxanalardıń qunlı qag'azlarının'qaǵazlarınıń baqlaw paketin o'zóz qolına toplandırdı. Usının'Usınıń na'tiyjesindenátiyjesinde 20 a'sirdin'ásirdiń birinshi ret shereginde Ullı Britaniya men Germaniyada iri-iri Bankler ajıratılıp shıqtı. Bank jumısı barg'anbarǵan sayın rawajlanıp, endi olar jay da'ldallıqdáldallıq rolınan asıp, barlıq iri sawdagerler men usaq xojayınlardın'xojayınlardıń pu'tkilpútkil aqsha kapitalın jıynap, belgili bir eldegi o'ndirisóndiris qural-u'skeneleriúskeneleri men shiyki zat ko'zlerinin'kózleriniń ko'binkóbin biylep otıratug'ınotıratuǵın monopoliyalıq strukturag'astrukturaǵa aynaldı.
 
Mısalı, 1979 jılı Yaponiyadag'ıYaponiyadaǵı 13 “qalalıq bank” (Mitsubisi bank, Sumitomo bank, t.b.) pu'tkilpútkil kredit sistemasındag'ısistemasındaǵı aktivlerdin'aktivlerdiń 46%-sın o'zóz qolında usladı. Al Ullı Britaniyanın'Britaniyanıń kreditlik sistemasın 4 bank monopoliyası: Nashnl Vestminster bank, Barkleyz bank, Midlend bank ja'nejáne LLoidz bank biyleydi. Nyu-Yorktegi asa iri bankler — Cheyz Manxetten bank men Kemikl bank qarjılıq-monopolistik Rokfeller toparı arqalı jumıs isledi. Ol iri sanaat salaların (“Boing”, “Gerkules”, “Monsanto” kompaniyalardı, t.b.) o'zóz uwısında uslap otır. Qazaqstang'aQazaqstanǵa bank kapitalının'kapitalınıń kiriwi ja'nejáne onın territoriyasında kredit jelisinin'jelisiniń jasalıwı 19 a'sirdin'ásirdiń son'ındasońında baslandı. Rossiya imperiyasının'imperiyasınıń kredit sistemasının'sistemasınıń bir bo'legibólegi bolg'anbolǵan Qazaqstannın'Qazaqstannıń kredit jelisi memleketlik bankinin'bankiniń bo'limshelerinenbólimshelerinen, aktsionerlik kommertsiyalıq banklerdin'banklerdiń filiallarınan, sonday-aq kredit kooperatsiyasınan ja'nejáne usaq kredittin'kredittiń basqa da mekemelerinen quraldı.
 
1-du'nyadúnya ju'zlikjúzlik sog'ıstın'soǵıstıń baslanıwı aldısında Qazaqstanda en' qarapayım bank operatsiyaların ju'zegejúzege asırg'anasırǵan qaznaxanalardı, sonday-aq, 345 kredit ja'nejáne qarız-saqlıq doslıqların qospag'andaqospaǵanda, 44 Bank mekemesi jumıs isledi. 20 a'sirdin'ásirdiń basında Qazaqstandag'ıQazaqstandaǵı negizgi Bankler — Rossiya bankleri boldı. Olardın'Olardıń filialları u'lkenin'úlkeniń ortalıq qalalarında (Oralda, Ombıda, Petropavlda, Semeyde, Verniyde) ornalastı. Sawda aylanıslarının'aylanıslarınıń u'lkeyiwineúlkeyiwine baylanıslı Qoyandı yarmarkasında Rossiya Memleketlik bankinin'bankiniń waqıtsha bo'limshesibólimshesi 1894 jıldan jumıs isledi, al 1912 jılı Rossiya sırtqı sawda bankının'bankınıń bo'limshesibólimshesi ashıldı. Sawda-sanaat isin tikkeley qarjı ajıratıw jo'nindegijónindegi operatsiyalar — veksellerdi esapqa alıw ja'nejáne tovarlardı kepillikke alıp qarız beriw isi neg'urlımneǵurlım rawajlandırdı. Ken'esKeńes hu'kimetihúkimeti ornag'annanornaǵannan keyin da Qazaqstandag'ıQazaqstandaǵı bank sisteması KSRA bank sistemasının'sistemasınıń bir tarmag'ıtarmaǵı retinde xızmet etti. Qazaqstanda KSRA Memleketlik bankinin'bankiniń 260, jıynaq kassanın'kassanıń 4147 mekemesi jumıs isledi.
 
Tek Qazaqstan jekke ma'mleketkemámleketke aynalg'annanaynalǵannan keyin g'anaǵana eldin'eldiń jeke bank sisteması qurıldı, shetellik iri banklerdin'banklerdiń wa'killikleriwákillikleri ashıla basladı. (Du'nyaDúnya ju'zlikjúzlik bank, Doyche bank, t.b.) Qazaqstanda 1991 jılı baslang'anbaslanǵan Bank reformasının'reformasınıń na'tiyjesindenátiyjesinde qos da'rejedegidárejedegi bank sisteması qurıldı. Joqarı (birinshi) da'rejedegidárejedegi Bank — QR Ultlıq banki. Onın minnetleri, xızmetinin'xızmetiniń bag'ıtlarıbaǵıtları, huqıqlılıq ma'rtebesimártebesi ja'nejáne wa'killigiwákilligi QR Prezidentinin'Prezidentiniń “Qazaqstan Respublikasının'Respublikasınıń Ultlıq banki tuwralı” Nızam ku'shikúshi bar Jarlıg'ındaJarlıǵında (30.3.1995) belgilengen. O'zgeÓzge Banklerdin'Banklerdiń ba'risibárisi bank sistemasının'sistemasınıń to'mengitómengi (ekinshi) da'rejesinedárejesine jatadı. Ko'bineseKóbinese olar “kommertsiyalıq Bankler” dep ataladı. Sebebi, olardın'olardıń ustavlıq qorları ma'mlmáml. menshikten shıg'arılıpshıǵarılıp, u'lesúles aktsion. kapitaldan quraladı.
 
Ultlıq B. emmisiyalıq aylanısqa aqsha shıg'arıwg'ashıǵarıwǵa, retlep otırıwg'aotırıwǵa huqıqlı. Sonday-aq, kommertsiyalıq Bankler men olardın'olardıń bo'limsheleribólimsheleri ushın minnetli ekonomikalıq normativlerdi belgileydi, xızmetlerin baqlaydı ja'nejáne aqsha men altın qorın saqlaydı. Ekinshi da'rejedegidárejedegi Bankler xalıq sharası men xalıqqa san-salanı xızmet ko'rsetetug'ınkórsetetuǵın kommertsiyalıq-nesiyelik mekemelerge aylandırılg'anaylandırılǵan. Qazaqstanda birinshi ret kommertsiyalıq Bankler (Interinvestbank, Kramdsbank) 1989 jıldan payda bola basladı. 1992 jılı olardın'olardıń sanı 232-ge/232-g'aǵa jetip, 1994 jılı tosattan qısqardı. 1999 jıldın'jıldıń basında Ultlıq Bank men Hu'kimettin'Húkimettiń arnawlı aqsha-nesiye siyasatının'siyasatınıń na'tiyjesindenátiyjesinde (ustavlıq kapitaldı o'siriwósiriw arqalı) Bankler sanı burıng'ıdanburınǵıdan da azayıp, olardın'olardıń o'zóz kapitalı 53,7%-g'aǵa (41,2 mlrd-. ten'geteńge), aktivlerinin'aktivleriniń jalpı ko'lemikólemi 10,4%-g'aǵa (186 mlrd-. ten'geteńge) jetti. Depozit ko'lemikólemi ultlıq valyuta esabında 22 mlrd-tan astı (1999, yanvar). Ultlıq Banktin'Banktiń perspektivalıq jobasında Banklerdi odan ha'mhám toplandıra tu'siwtúsiw ko'zlengenkózlengen. Usıg'anUsıǵan oray olardın'olardıń ustavlıq kapitalının'kapitalınıń en' to'mtóm. mo'lsherinmólsherin 300 mln. ten'gegeteńgege jetkizip, onı a'steáste-aqırın 1 mlrd-. ten'gegeteńgege deyin o'sireósire beriw shegaralang'anshegaralanǵan. Qazaqstandag'ıQazaqstandaǵı ekinshi da'rejedegidárejedegi Banklerdin'Banklerdiń en' irileri qatarına Qazkommertsbank, Qazaqstannın'Qazaqstannıń xalıqlıq banki, Turana'lembankTuranálembank, t.b. jatadı (1999).
 
==Banklerdin' ma'nisi ha'm xızmetleri==
== Banklerdiń mánisi hám xızmetleri ==
[[File:Paolo Monti - Serie fotografica - BEIC 6336964.jpg|thumb|1970]]
Bank sistemasının'sistemasınıń man'ızlımańızlı elementi — bankler bolıp tabıladı.
 
A'yyemgiÁyyemgi a'sirlerásirler tariyxı keyingi urpaqqa banklerdin'banklerdiń qashan payda bolg'anlıqıbolǵanlıqı tuwralı g'anaǵana emes, sonday-aqolardın'aqolardıń qanday operatsiyalardı orınlag'anlıqıorınlaǵanlıqı tuwralı da tolıq ma'g'lıwmatlarmáǵlıwmatlar qaldırmag'anqaldırmaǵan sıyaqlı.
 
Geybir alımlardın'alımlardıń pikirinshe, birinshi ret bankler kapitalizmnin'kapitalizmniń manufaktura jag'ındajaǵında ja'nejáne en, baslısı, İtaliyanın'İtaliyanıń bo'leklegenbóleklegen qalalarında (Venetsiya, Genuya) XIV—XV a'sirlerdeásirlerde payda bolg'anbolǵan. Olardın'Olardıń miynetlerinde bank tovar sharwashılıg'ının'sharwashılıǵınıń erekshe institutı retinde tovar sharwashılıg'ının'sharwashılıǵınıń erte da'wirindedáwirinde, yag'nıyyaǵnıy tovar-aqsha qatnaslarının'qatnaslarınıń rawajlanıwına baylanıssız, aqsha aynalısın retlew ushın payda bolg'anbolǵan delinedi.
 
XVI—XVII a'sirlerdeásirlerde [[Venetsiya|Venetsiyada]], [[Genuya|Genuyada]], [[Milanda]], Amsterdamda, Gamburgta, Nyurnbergte sawdager-klientler arasında qolma-qol aqshasız esap ayırısıwlardı ju'zegejúzege asırıw ushın jirobankler qurıladı. Jirobankler o'zlerinin'ózleriniń klientleri arasında belgili salmag'ısalmaǵı bar bahalı metallardan jasalg'anjasalǵan aqsha birlikleri arqalı esap ayırısıwlar ju'rgizdijúrgizdi. O'zlerinin'Ózleriniń bos aqsha qa'rejetlerinqárejetlerin jirobankler ma'mleketkemámleketke, qalalarg'aqalalarǵa ja'nejáne artıqshılıg'ıartıqshılıǵı bar kompaniyalarg'akompaniyalarǵa qarızg'aqarızǵa berdi.
 
Al geybir mamanlar, bankti odan da erte mu'ddettemúddette — feodalizm jag'ındajaǵında payda bolg'anbolǵan dep aytadı. Olar feodallıq sharwashılıq jag'ındajaǵında banklerdin'banklerdiń to'lemdegitólemdegi da'ldallıqdáldallıq xızmetinin'xızmetiniń qa'jetliginenqájetliginen payda bolg'anlıqınbolǵanlıqın tilge tiyek etedi.
 
Degen menen de, dereklerge su'yenesúyene otırıp, banklerdin'banklerdiń payda bolıwının'bolıwınıń ey mın'mıń jıllıq tariyxı bar ekenligin aytıwg'aaytıwǵa boladı. Ókinishke oray, «bank» sóziniń ózi bizge onın máni ǵana belgisiz etip qoymay, birinshi ret nesiyelik mekeme tuwralı bizdiń boljawımızdıń haqıyqatlıǵına gúman tuwǵızadı.
O'kinishke oray, «bank» so'zinin' o'zi bizge onın ma'ni g'ana belgisiz etip qoymay, birinshi ret nesiyelik mekeme tuwralı bizdin' boljawımızdın' haqıyqatlıg'ına gu'man tuwg'ızadı.
 
«Bank» so'zisózi «banco» degen anglishan tilinen awdarg'andaawdarǵanda «almasıw stolı» degendi bildiredi. Bul «almasıw stolı» tovarlar menen sawda jasalatug'ınjasalatuǵın ken'isliklerdekeńisliklerde qurıladı. Sawda ma'mleketlermámleketler men qalalardın'qalalardıń, bo'leklegenbóleklegen gewdelerdin'gewdelerdiń ha'rhár tu'rlitúrli monetaları menen jasalg'anjasalǵan. Ol waqıtta monetalardın'monetalardıń birtutas sisteması bolmag'anlıqdanbolmaǵanlıqdan, olar menen sawda-satıq barısında ha'rhár tu'rlitúrli sıqıldag'ısıqıldaǵı monetalar gezlesken. Bankler payda bolardın'bolardıń aldında aqsha-sawda kapitalının'kapitalınıń wa'killeriwákilleri sawdagerlerdin'sawdagerlerdiń aqshalay amanatların qabıllap, olardı ha'rhár tu'rlitúrli eldin'eldiń aqshalarına ayırbaslawg'aayırbaslawǵa qa'nigelenipqánigelenip otırg'anotırǵan. Waqıt ete kele, ayırbaslawshılar bul amanatlardı, sonday-aq o'zlerinin'ózleriniń aqsha qa'rejetlerinqárejetlerin qarızg'aqarızǵa berip, payız alıw ushın paydalana baslaydı. So'ytipSóytip, ayırbaslawshılar az-azdan bankirlerge aynaladı. Bizdiń túsinigimizde, bank uǵımı ayırbaslawshılardıń jáne olardıń almasıw orınlarınıń bolıwı menen bayanlanadı. Birinshi ret banklerdiń İtaliyada payda bolıw sebebi, onın sol waqıtlarda dúnya júzlik sawda ortalıǵı bolǵanlıqın esapqa alıp, hár eldiń aqshaları men tovarlarınıń sol elge qaray atlıǵıp, bankirlerdiń sawda operatsiyalarına tikkeley qatısıwına baylanıstı túsindiriledi.
Bizdin' tu'sinigimizde, bank ug'ımı ayırbaslawshılardın' ja'ne olardın' almasıw orınlarının' bolıwı menen bayanlanadı. Birinshi ret banklerdin' İtaliyada payda bolıw sebebi, onın sol waqıtlarda du'nya ju'zlik sawda ortalıg'ı bolg'anlıqın esapqa alıp, ha'r eldin' aqshaları men tovarlarının' sol elge qaray atlıg'ıp, bankirlerdin' sawda operatsiyalarına tikkeley qatısıwına baylanıstı tu'sindiriledi.
 
Tariyxshılardın'Tariyxshılardıń pikirinshe, b.e.sh. 2300 jıl burın xoldeylerdin'xoldeylerdiń sawda kompaniyaları payda bolıp, olar o'zlerinin'ózleriniń tikkeley xızmetleri menen qatar, qarızlar bergen. Olar b.e.sh. VI a'sirdeásirde A'yyemgiÁyyemgi Vavilonda qaray operatsiyaları: amanatlardı qabıllaw ja'nejáne olarg'aolarǵa payız to'lewtólew operatsiyalarının'operatsiyalarınıń jasalatug'ınjasalatuǵın eske sala ketedi. Bunday operatsiyalar b.e.sh. IV/IX a'sirdeásirde A'yyemgiÁyyemgi Gretsiyada da jasalg'anjasalǵan. Bir ayta ketetug'ınıketetuǵını, a'yyemgiáyyemgi grekler qaray qabılday otırıp, belgili bir haqı to'lewtólew arqalı aqshalar almasıwın ju'rgizipjúrgizip otırg'anotırǵan ko'rinedikórinedi.
 
Sonın'Sonıń menen, bul birinshi ret banklik operatsiyalardı orınlag'anorınlaǵan kimler? — degen soraw tuwadı. Tariyxshılardın'Tariyxshılardıń pikirinshe, olar bo'leklegenbóleklegen gewdeler ja'nejáne qolında toplang'antoplanǵan aqshalay qa'rejetleriqárejetleri bar shirkew mekemeleri eken. Shirkewler qunlılıqlardı saqlaytug'ınsaqlaytuǵın en' isenimli orınlaar bolg'anbolǵan. Sol waqıtları belgili grektin'grektiń shirkewleri (Delfa, Delo, Samo, Efse) aqsha saqlaw menen aynalısqan. Efsedegi Artemid shirkewinde kishi Aziya jag'alawındag'ıjaǵalawındaǵı ellerdin'ellerdiń amanatları, al Delfadag'ıDelfadaǵı Apollon shirkewinde barlıq evropalı Gretsiyanın'Gretsiyanıń bos aqsha qa'rejetleriqárejetleri toplanıptı.
 
A'yyemgiBirinshi ret bankler jıynаılǵan zor aqsha baylıqlarınıń qozǵalıssız jatıwǵa bolmaytuǵının, olardı waqıtsha paydalanıwǵa berip, payda tabıw qájetligin túsinedi. Áyyemgi bankler nesiyelik operatsiyalar ju'rgiziwjúrgiziw menen qatar qaray iyelerine az-azdan esap ayırısıw xızmeti de ko'rsettikórsetti. Esap ayırısıwlar banklerdegi qaray iyelerinin'iyeleriniń bir sshetinen basqa bir sshetke awdarıw arqalı ju'rgizildijúrgizildi.
Birinshi ret bankler jıynаılg'an zor aqsha baylıqlarının' qozg'alıssız jatıwg'a bolmaytug'ının, olardı waqıtsha paydalanıwg'a berip, payda tabıw qa'jetligin tu'sinedi.
A'yyemgi bankler nesiyelik operatsiyalar ju'rgiziw menen qatar qaray iyelerine az-azdan esap ayırısıw xızmeti de ko'rsetti. Esap ayırısıwlar banklerdegi qaray iyelerinin' bir sshetinen basqa bir sshetke awdarıw arqalı ju'rgizildi.
 
Bank xızmetlerinin'xızmetleriniń qolaylılıg'ıqolaylılıǵı isker adamlardın'adamlardıń na'zerinennázerinen tıs qalmadı. Banktin'Banktiń klientler qatarı aqırınlap u'lkeyeúlkeye tu'stitústi. Bankler ez gezeginde klientler arasında jasalatug'ınjasalatuǵın kelisim sha'rtlerdishártlerdi qurıwda isenim xızmetlerin ko'rsetipkórsetip, sawda-satıqta da'ldalshıdáldalshı xızmetin atqardı. Esap ayırısıwlardı jen'illetiwjeńilletiw maqsetinde a'yyemgiáyyemgi bankler o'zlerinin'ózleriniń, banklik biletlerin shıg'ardıshıǵardı. Olar tolıq qunlı aqshalar menen qatar aynalısta ju'rdijúrdi. Anglishan elinde birinshi ret aktsionerlik bank — Anglishan banki 1694 jıllı qurılıp, hu'kimettenhúkimetten banknot shıg'arıwg'ashıǵarıwǵa huqıq aladı.
 
So'zsizSózsiz, bunın bo'ribóri birinshi ret banklerdin'banklerdiń kapitalizmnin'kapitalizmniń manufaktura jag'dayındajaǵdayında, bankirler u'yleriúyleri retinde payda bolg'anınbolǵanın gu'walandırmaydıgúwalandırmaydı. Bundag'ıBundaǵı nesiye beriwshi men qarız alıwshılardın'alıwshılardıń bolıwı banklerdin'banklerdiń payda bolıwının'bolıwınıń tek negizi g'anaǵana bayanlaydı.
 
Solay bolsa, usı jerde nesiye beriwshinin'beriwshiniń qanday jag'daylardajaǵdaylarda bankke aynalg'anıaynalǵanı tan'landıradıtańlandıradı. Sonın'Sonıń menen bizge belgisiz bolatug'ınbolatuǵın kelesi bir na'rsenárse — bul nesiyenin'nesiyeniń jeke sıqılı men banklik nesiye arasındag'ıarasındaǵı ayırmashılıqtın'ayırmashılıqtıń bolıwı. Banklik nesiye boyınsha nesiyelik qatnastın'qatnastıń bir ta'repitárepi jeke gewde emes, nesiyelik mekemenin'mekemeniń sala bolg'anıbolǵanı tu'siniksiztúsiniksiz bolıwı mu'mkinmúmkin.
 
Bul sorawg'asorawǵa juwap beriw ushın ha'zirgiházirgi gezdegi so'zliklerdegisózliklerdegi bank ug'ımınauǵımına ma'nmán bereyik. Anıqlag'ıshAnıqlaǵısh basılımlarda bank «iri nesiyelik mekeme» retinde bayanlanadı. Nesiyelik istin'istiń rawajlanıw da'rejesinedárejesine baylanıslı ja'nejáne nesiye beriwshilerdin'beriwshilerdiń nesiyelik operatsiyaları bir sistemag'asistemaǵa aynalıw na'tiyjesindenátiyjesinde jeke nesiye beriwshi o'zinin'óziniń nesiye beriwin toqtatadı. Nesiye tek g'anaǵana tutınıw maqsetine g'anaǵana berilmey, sharwashılıq operatsiyalardın'operatsiyalardıń qajetliligi de qanag'atlandıraqanaǵatlandıra baslaydı. Nesiyelik kelisimler jasaw menen birge nesiye beriwshi o'zinin'óziniń klientlerinin'klientleriniń tapsırmaları boyınsha esap ayırısıw ja'nejáne basqa da operatsiyalardı ju'zegejúzege asıradı. So'ytipSóytip, bankler aqsha sharwashılıg'ının'sharwashılıǵınıń usı rawajlanıw etabına o'teóte otırıp, barlıq operatsiyalardı birdey ko'rsetetug'ınkórsetetuǵın birtutas ortalıqqa aynaladı. Demek, birinshi ret bankler kapitalizmnin'kapitalizmniń manufaktura etabınan da burın, yag'nıyyaǵnıy ma'mlekettin'mámlekettiń qurılıwı da'wirindedáwirinde payda bolg'anbolǵan degenge negiz bar. Bunday qatnaslardın'qatnaslardıń qul iyeleniwshilik ja'miyetindejámiyetinde bolg'anlıqınabolǵanlıqına tariyx gu'wagúwa.
 
A'yyemgiÁyyemgi Rimde bank ja'nejáne nesiye huqıg'ının'huqıǵınıń normaları bolg'anbolǵan. Usı normalarg'anormalarǵa sa'ykessáykes, b.e.sh. III a'sirdeásirde almasıw isine beyimlengen Rimli bankirlerdi kumuliyar dep atadı. Olarg'aOlarǵa nesiyelik operatsiyalardı ju'rgiziwgejúrgiziwge ruxsat etilmegen. Tariyxshılardın'Tariyxshılardıń aytıwınsha, A'yyemgiÁyyemgi Vavilon bankleri tek g'anaǵana nesiye berip qoymay, sonday-aq jer to'lemshilerintólemshilerin satıp alıw-satıw, ja'nejáne basqa da operatsiyalardı orınlag'anorınlaǵan.
 
Banktin'Banktiń payda bolıwı tuwralı qarastırg'anlarqarastırǵanlar onın ma'ninmánin ashıwg'aashıwǵa jaqınlaydı, biraq da banktin'banktiń tolıq Ma'niMáni elede bolsa jumbaq bolıp qala bermek. Banklik mekemelerdiń xızmeti san hár túrli. Házirgi jámiyette bankler hár túrli operatsiyalar menen aynalısadı; Bankler arqalı xalıq sharwashılıǵın qarjı ajıratıw, bahalı qaǵazlardı satıp alıw-satıw, gey jaǵdaylarda dáldallıq kelisimler men múlkti basqarıwǵa baylanıslı xızmetler júzege asırıladı.
Banklik mekemelerdin' xızmeti san ha'r tu'rli. Ha'zirgi ja'miyette bankler ha'r tu'rli operatsiyalar menen aynalısadı; Bankler arqalı xalıq sharwashılıg'ın qarjı ajıratıw, bahalı qag'azlardı satıp alıw-satıw, gey jag'daylarda da'ldallıq kelisimler men mu'lkti basqarıwg'a baylanıslı xızmetler ju'zege asırıladı.
 
Banktin'Banktiń ma'ninmánin ashıwg'aashıwǵa eki jaqtı topardan keliwge boladı: nızamlı ja'nejáne ekonomikalıq. Birinshi jag'daydajaǵdayda, en' baslısı «banklik operatsiyalar» ug'ımının'uǵımınıń ma'nisimánisi artadı. Olardın'Olardıń qatarına bank xızmeti tuwralı nızamda ko'rsetilgenkórsetilgen operatsiyalar dizimi jatadı.
 
Qay Jag'ınanJaǵınan alsaq da banktin'banktiń ma'ninmánin nızam toparınan qaraw jetkiliksiz bolıp tabıladı. Banktin'Banktiń ma'ninmánin anıqlaw onın xızmetinin'xızmetiniń nızam menen qatnasın biliw menen g'anaǵana sheklenbeydi. Banktin'Banktiń ma'ninmánin, og'anoǵan ruxsat etilgen operatsiyaların anıqlaytug'ınanıqlaytuǵın nızam, emes, onı istin'istiń ekonomikalıq jag'ıjaǵı ja'nejáne banktin'banktiń jaratılısı anıqlaydı.
 
Banktin'Banktiń ma'ninmánin tallag'andatallaǵanda onın baslapqı atqarg'anatqarǵan xızmetlerin (valyuta almasıwı, nesiye beriw, esap ayırısıw) joqqa shıg'arıwg'ashıǵarıwǵa bolmaydı. Jalpı, gez kelgen qubılıstın'qubılıstıń ma'ninmánin tanıp biliwde, onın qanday operatsiyalardı orınlaytug'ınıorınlaytuǵını yamasa orınlag'anlıqıorınlaǵanlıqı tuwralı sorawg'asorawǵa juwap izlewdin'izlewdiń qa'jetiqájeti shamalı, bul jerde en' baslısı, onın sapasına ja'nejáne basqa institutlardan o'zóz-ara ayırmashılıg'ınaayırmashılıǵına ma'nmán bergen durıs.
 
Banktin'Banktiń ma'ninmánin basqa institutlardan o'zóz-ara ayırmashılıg'ınaayırmashılıǵına baylanıstı qarastırsaq, bank erekshe o'nimónim shıg'arıwshıǵarıw menen aynalısatug'ınaynalısatuǵın ka'rxanakárxana bolıp sanaladı. KSRA jag'ındajaǵında ka'rxanakárxana retinde tek fabrika, zavod, yamasa materiallıq o'nimónim jasaytug'ınjasaytuǵın o'ndirisóndiris salası tu'sinilgentúsinilgen. Biraq ekonomikanın'ekonomikanıń basqada buwınlarına «ka'rxanakárxana» degen ataqtı iyeleniwge hesh qanday da tıyım salınbag'ansalınbaǵan.
 
A'yyemgiÁyyemgi Rusta «ka'rxanakárxana» dep qanday da bir is penen yamasa xızmet penen aynalısatug'ınaynalısatuǵın subektti aytqan. Sonlıqtan da belgili bir xızmet penen aynalısatug'ınaynalısatuǵın bank sımbattı subektke «bank — bul ka'rxanakárxana» dep aytıw, o'zinsheózinshe durıs na'rsenárse. Bul menen biz noqat qoyıwg'aqoyıwǵa tiyis emespiz, sebebi «ka'rxanakárxana» — bul bizdin'bizdiń oyımızdag'ının'oyımızdaǵınıń ba'risinbárisin tolıg'ıtolıǵı menen ashpaydı.
 
Sonın'Sonıń menen birge ol durıs anıqlawdı qa'jetqájet etedi, sebebi, bank shın ma'nindemáninde fabrika da, zavodta emes. Ol bulardan o'zóz erekshe xızmet ko'rsetiwinekórsetiwine qaray ajıratıladı. En' baslısı — banktin'banktiń sanaatlıq ka'rxanalardankárxanalardan o'zóz-ara ajıratılatug'ınıajıratılatuǵını, onın xızmetinin'xızmetiniń o'ndirisóndiris salası emes, aynalıs ja'nejáne almasıw salasında ju'zegejúzege asıwına baylanıstı bolıwı.
 
Banktin'Banktiń erekshe ka'rxanakárxana retinde shıg'aratug'ınshıǵaratuǵın o'nimiónimi materiallıq o'ndirisóndiris sapasının'sapasınıń o'nimlerinenónimlerinen o'zóz-ara ajıratıladı, ol jay g'anaǵana tovar shıg'armaydıshıǵarmaydı, onın tovarı erekshe, yag'nıyyaǵnıy aqsha, to'lemtólem quralları tu'rindetúrinde shıg'adıshıǵadı.
 
Xızmet ko'rsetiwkórsetiw maydanındag'ımaydanındaǵı banktin'banktiń sanaatlıq ka'rxanalardankárxanalardan o'zgesheligiózgesheligi onın'onıń nesiye beriwinen bayqaladı. Onın negizgi o'nimiónimi «nesiye» bolg'anlıqdanbolǵanlıqdan, bankti — «nesiyelik mekeme» dep atag'anataǵan.
 
Sonday-aq, bank sanaatlıq ka'rxanalardankárxanalardan o'zinin'óziniń emissiyalaw sıpatına da baylanıstı ajıratıladı. Ol tek g'anaǵana aktsiyalar men basqa da bahalı qag'azlarqaǵazlar shıg'arıpshıǵarıp qoymaydı, sol sımbattı basqa emitentlerdin'emitentlerdiń bahalı qag'azlarınqaǵazların esapqa alıw ja'nejáne saqlawg'asaqlawǵa baylanıslı operatsiyalardı jasaydı.
 
Bankti sawda, da'ldalshıdáldalshı ka'rxanasıkárxanası dese boladı. Jalpı, banktin'banktiń sawda menen uqsas bolıwı ku'tpegenlikkútpegenlik emes. Shınında da, bankler de resurslardı satıp alıp, olardı satıw menen aynalısadı.
 
Sawda ka'rxanasıkárxanası da o'zóz gezeginde bankke uqsaydı, yag'nıyyaǵnıy ol da banktin'banktiń geybir xızmetlerin ko'rsetedikórsetedi. Mısalı iri sawda ka'rxanalarıkárxanaları da bank sımbattı belgili mo'lsherdemólsherde aqshalay yamasa zattay nesiye beriwi mu'mkinmúmkin. Sawda ka'rxanasınankárxanasınan banktin'banktiń diywalnı ayırmashılıg'ınayırmashılıǵın onın negizinen bayqawg'abayqawǵa boladı. Banktin'Banktiń negizi dep onın baslı o'nimiónimi — nesiye isi tu'sindirileditúsindiriledi.
 
Sonın'Sonıń menen, ha'zirgiházirgi tu'siniktetúsinikte «kommertsiyalıq bank» — bul erekshe o'nimónim shıg'arıwshıǵarıw menen aynalısatug'ınaynalısatuǵın ka'rxanakárxana yamasa qolma-qol ja'nejáne qolma-qolsız aqshada to'lemtólem aynalısın retlewdi ju'zegejúzege asıratug'ınasıratuǵın aqsha-nesiye institutı bolıp tabıladı.
 
«Qazaqstan Respublikasındag'ıRespublikasındaǵı bankler ja'nejáne banklik xızmet tuwralı» Nızamnın'Nızamnıń 1-babına sa'ykessáykes, «bank - usı nızamg'anızamǵa say banklik xızmetti ju'zegejúzege asırıwg'aasırıwǵa huqıqlı kommertsiyalıq uyım bolıp tabılatug'ıntabılatuǵın nızamlı gewde».
 
* Banklik xızmet — bul banklik operatsiyalardı ju'zegejúzege asırıw menen baylanıslı xızmetti bildiredi. Atalg'anAtalǵan nızamnın'nızamnıń 30-babına sa'ykessáykes banklik operatsiyalarg'aoperatsiyalarǵa bular jatadı:
* nızamlı gewdelerdin'gewdelerdiń depozitlerin qabıllaw, banklik sshetlerin ashıw ja'nejáne ju'rgiziwjúrgiziw;
* jeke gewdelerdin'gewdelerdiń depozitlerin qabıllaw, banklik sshetlerin ashıw ja'nejáne ju'rgiziwjúrgiziw;
* banklerdin'banklerdiń ja'nejáne banklik operatsiyalardın'operatsiyalardıń bo'leklegenbóleklegen tu'rlerintúrlerin ju'zegejúzege asıratug'ınasıratuǵın uyımlardın'uyımlardıń korrespondentlik sshetlerin ashıw ja'nejáne ju'rgiziwjúrgiziw;
* nızamlı ja'nejáne jeke gewdelerdin'gewdelerdiń metallıq sshetlerin ashıw ja'nejáne ju'rgiziwjúrgiziw;
* kassalıq operatsiyalar: banknot men monetanı qabıllaw, beriw, qayta sanaw, ayırbaslaw, untaw, sortlaw, qaplaw ja'nejáne saqlaw;
* awdarıw operatsiyaları; nızamlı ja'nejáne jeke gewdelerdin'gewdelerdiń aqshanı awdarıw menen baylanıslı tapsırmaların orınlaw;
* esapqa alıw operatsiyaları: nızamlı ja'nejáne jeke gewdelerdin'gewdelerdiń veksellerin ja'nejáne o'zgeózge qarızlıq minnetlemelerin esapqa alıw (diskont);
* qarızlıq operatsiyalar: haqı to'lewtólew, mu'ddetinmúddetin belgilew ja'nejáne qaytarıw sha'rtishárti menen aqshalay sıqılda nesiyeler beriw;
* nızamlı ja'nejáne jeke gewdelerdin'gewdelerdiń, onın ishinde korrespondent- banklerdin'banklerdiń tapsırmalarına baylanıslı, olardın'olardıń banklik sshetleri boyınsha esap ayırısıw operatsiyaların ju'rgiziwjúrgiziw;
* isenim (trast) operatsiyaları: isenim bildiriwshinin'bildiriwshiniń tapsırması boyınsha ja'nejáne onın intasına say, aqshasın, quyma bahalı metalın ja'nejáne bahalı qag'azlarınqaǵazların basqarıw;
* kliringlik operatsiyalar: to'lemlerditólemlerdi jıynaw, tekseriw ja'nejáne raslaw, sonday-aq olar boyınsha o'zóz-ara esapqa alıw operatsiyaların ju'rgiziwjúrgiziw ja'nejáne kliringke qatısıwshılardın'qatısıwshılardıń * taza pozitsiyasın anıqlaw;
* seyflik operatsiyalar: klientlerdin'klientlerdiń hu'jjettihújjetti formada shıg'arılg'anshıǵarılǵan bahalı qag'azlarınqaǵazların, hu'jjetlerinhújjetlerin ja'nejáne bahalı zatların saqlaw xızmetin ko'rsetiwkórsetiw, sonday-aq yashiklerdi, shkaflardı ja'nejáne bo'lmelerdibólmelerdi jalg'ajalǵa beriw;
* lombardlıq operatsiyalar: tez iske asatug'ınasatuǵın bahalı qag'azlarqaǵazlar men jıljıytug'ınjıljıytuǵın mu'lklerdimúlklerdi kepilge alıp, qısqa mezgilli nesiyeler beriw;
* to'lemtólem kartochkaların shıg'arıwshıǵarıw;
* banknot men monetalardı ja'nejáne bahalı zatları inkassatsiyalaw ja'nejáne jiberiw;
* shet el valyutası menen almasıw operatsiyaların uyımlastırıw;
* to'lemtólem hu'jjetlerinhújjetlerin inkassog'ainkassoǵa qabıllaw (vekselden basqaların);
* chek kitapshaların shıg'arıwshıǵarıw;
* bahalı qag'azlarqaǵazlar nırqındag'ınırqındaǵı kliringlik xızmet;
* akkreditivti ashıw, raslaw ja'nejáne ol boyınsha minnetlemeni orınlaw;
* aqshalay sıqılda orınlanıwdı ko'zleytug'ınkózleytuǵın, banklik kepil-xatlardı beriw;
* u'shinshiúshinshi gewdenin'gewdeniń atınan aqshalay sıqılda orınlanıwdı ko'zleytug'ınkózleytuǵın banklik kepillik beriw.
 
[[Kategoriya:Bank]]