Planeta: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq
Taza bet: thumb|right|300px|Planetalardın’ salıstırmalı o’lshemleri '''Planeta''' (grek tilinen πλανήτες αστέρες — shoq juldız)... |
(Parıq joq)
|
11:53, 2008 j. noyabrdiń 17 waqtındaǵı nusqası
Planeta (grek tilinen πλανήτες αστέρες — shoq juldız) — aspan denesi joqarı massalı ha’m termoyadrolıq reaktsiya ju’z bermeytug’ın orbita boylap qozg’alatug’ın juldızlar. Aspan denelerinin’ qaysılarına planeta dep qaraw haqqında astronomlar arasında soraw elege deyin sheshilmey kiyatır. XXVI xalıq-aralıq astronomiyalıq awqam(MAC) assambleyinde planetalar juldız emes deneler a’tirapında aylanıwshı, sferag’a jaqın formag’a, belgili bir massag’a iye ha’m basqa denelerden ko’re boslıqqa iye, orbitag’a jaqın jaylasqan deneler dep tastıyqlang’an. Bunday erkin boslıq planetalardın’ rawajlana baslag’an waqtında ju’z beredi. Assambleyde Pluton(karlikli planeta) planeta bolıp esaplanbaydı dep anıq aytıldı. Bizlerge belgili bolg’an planetalrdın’ massaları ha’m o’lshemleri ta’wiraq kishi, juldızlarda. Quyash sistemasındag’ı tek g’ana bir planeta – Yupiter ayırım xarakteristikaları boyınsha karlik-juldızg’a jaqınlasıp kiyatır.
Tariyxı
A’yemgi zamanlarda jaqtı noqat ko’rinisnde ko’rinisindegi, juldıg’a uqsap ketetug’ın, bes aspan jaqtılawshı tawılıptı, biraq ha’reketsiz juldızlardan parqı, ha’r ku’ni ay a’tira’pında aylag’an: Merkuriy, Sholpan, Mars, Yupiter, Saturn. Leykin, aytıw kerek, juldızlarg’a salıstırg’anda Quyash penen Ay da o’zinin’ ornın o’zgertedi, sonın’ ushında jeti planetanın’ quramına kiredi. XVI a’sirge shekem, ba’rshe planetalar Jer a’tirapında aylanadı dep esplanıp kelingen. Nicolaus Copernicus(aytılıwı-Nikolay Kopernik) o’z miynetlerinde tek g’ana Ay Jer a’tirapında aylanadı, basqa planetalar Quyash a’tirapında aylanadı dep jazg’an. Usı ga’pi menen ol Quyash penen Aydı bul planetalar sanınan ajırattı.
Jan’a da’wirde ja’ne de u’sh planeta ashılg’an:
- 1781 j. — Uran
- 1846 j. — Neptun
- 1930 j. — Pluton (2006 j. avgustte planetalar-karlikler statusı berildi)
1995-jılı Jerden 50 jaqtılıq jılı uzaqlıqtag’ı, birinshi ekstraquyashlı planeta ashıldı. Ha’zirgi waqıtta olardan 300den aslamı belgili.
Planetalar quramı
Quyash sistemasındag’ı planetalar eki toparg’a bo’linedi — jer toparı planetaları ha’m gigant planetalar. Jer toparına kiriwshi planetalar xarakterli u’lken ortasha tıg’ızlıqqa iye. Merkuriydi basqa planetalarg’a qarag’anda tıg’ızlıg’ı u’lken dep oylasqa boladı, planetlardın’ shama menen 60 % quraytug’ın tıg’ızlı temir yadrog’a iye; Sholpan, massa ha’m tıg’ızlıg’ı ta’repinen Jerge uqsas, yadro orayında, Jerge salıstırg’anda, bay temirge iye, al onın’ qabıg’ındag’ı silikatlar tıg’ızlıg’ı Jergedegige salıstırg’anda sa’l ko’birek; Jerdin’ ortasha tıg’ızlıg’ı ha’r kub santimetrde 5,5 grammg’a ten’ bolıp, massası shama menen 6*1024 kilogramm. Onda tek suyıq haldag’ı suwdın’ ko’lemi 1 million 370 mın’ trillion (1,37*1018) kub metr bolıp, ulıwmalıq maydanı 3 mın’ 610 milliard kvadrat metrge ten’. Basqasha aytqanda, ol Jerdin’ tolıq betinin’ 71 protsentin quraydı. Qurg’aqlıqtın’ ortasha biyikligi ten’iz betinen 875 metr, al du’nya okeanının’ ortasha teren’ligi 3800 metrge shekem baradı; Marstın’ betinin’ topırag’ı u’lgisinin’ analizi onın’ quramında temir (12-15% qa shekem), kremniy (20% qa shekem), alyuminiy (2-4% qa shekem), kaltsiy (3-5% qa shekem), magniy (5% qa shekem), altı gu’kirt (3% qa shekem) ha’m az mug’darda fosfor, rubidiy ha’m strontsiylardın’ bar ekenligin ko’rsetti.
Gigant-planetalarda ju’da’ kishi ortasha tıg’ızlıqqa ha’m o’zgeshe atmosferalıq quramg’a iye. Bul olar Quyashtag’ı quraytug’ın zatlarg’a uqsas zatlardan quraytug’ınlıg’ın. Ha’m tiykarınan vodorod ha’m geliy.