Qaraqalpaqsha Wikipedia

Qazaqstan: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq

Bettiń tariyxın sholıw
← Aldınǵı parqKeyingi parq →
Content deleted Content added
VizualWikitekst
→‎Jurtı: Fixed typo
Teg: Mobile edit Mobile app edit Android app edit
«Казахстан» бетінен аударылып түзілді
Qatar No 1:
{{Template:Infobox_Country
|native_name = [[Qazaq tili|Qazaqsha]]: Qazaqstan Respýblıkasy
|conventional_long_name = Qazaqstan Respýblıkasy
|common_name = Kazakstan
|national_motto = Alash! (tariyxiy);<br />Alg'a Qazaqstan! (resmiy emes)
|audio =Kazakhstan Anthem chorus.ogg
|image_flag = Flag of Kazakhstan.svg
|image_coat =Coat_of_arms_of_Kazakhstan.svg
|image_map = Kazakhstan in its region.svg
|national_anthem = [[Meniń Qazaqstanym (ánuran)|Meniń Qazaqstanym]]
|official_languages = [[Qazaq tili|Qazaqsha]] — [[Memilekettik til|ma'm.]],<br />[[Orıs tili|Orıssha]]
|ethnic_groups = [[Qazaqtar]], [[Orıstar]], [[Ukrainder]], [[O'zbekter]], [[Uyg'ırlar]], [[Tatarlar]], [[Qırğızlar]]
|capital = [[Nursultan]]
|latd=51
|latm=10
|latNS=N
|longd=71
|longm=30
|longEW=E
|largest_city = [[Almaty]] (1 185,9 mın')
|government_type = Prezidentlik-Parlamentlik [[Respublika]]
|leader_title1 = [[Qazaqstan prezidenti|Prezident]]
|leader_title2 = [[Qazaqstan premyer-ministri|premyer-ministr]]
|leader_name1 = [[Kasym-Jomart Toqaev]]
|leader_name2 = [[Askar Mamin]]
|area_rank = 9-shı
|area_magnitude = 1 E7
|area = 2,724,900
|percent_water = 1.7
|population_estimate = 18,711,488 mın'(2020)
|population_estimate_year = [[2017]] [[tamizdin' 1]]
|population_estimate_rank =
64-shi
|population_census =
|population_census_year =
|population_density = 6,5
|population_density_rank = 227-shi
|GDP_PPP_year= [[2005]]
|GDP_PPP = $125.5 mlrd
|GDP_PPP_rank = 56-shı
|GDP_PPP_per_capita = $8318
|GDP_PPP_per_capita_rank = 70-shi
|sovereignty_type = [[KSRO ıdırawı|Ta'welsizlik]]
|sovereignty_note = [[KSRO]] elinen
|established_event1 = 1-shi xanlıq
|established_event2 = 2-shi xanlıq
|established_event3 = 3-shi xanlıq
|established_event4 = Jariyalang'anı
|established_event5 = Tu'geldengeni
|established_date1 = [[1361]] j. [[Aq Orda]]
|established_date2 = [[1428]] j. [[O'zbek Ordası]]
|established_date3 = [[1465]] j. [[Qazaq xanlıg'ı]]
|established_date4 = [[1991]] j. [[dekabrdin' 16]]
|established_date5 = [[1991]] j. [[dekabrdin' 25]]
|HDI_year = 2004
|HDI = {{Increase}} 0,0.774
|HDI_rank = 79--shı
|HDI_category = <font color="#FFCC00">ortasha</font>
|currency = [[Teńge|Qazaqstan teńgesi]]
|currency_code = KZT
|country_code = KZ, KAZ
|time_zone =
|utc_offset = +5, +6
|time_zone_DST =
|utc_offset_DST =
|cctld = [[.kz]]
|calling_code = 7
|ITU_prefix = UN—UQ
|footnotes =
}}
'''Qazaqstan''' ('''Qazaqstan Respýblıkasy''') — [[Evraziya]] materıginiń ortasında ornalasqan memleket
 
'''Qazaqstan''' ('''Qazaqstan Respýblıkasy''') — [[Evraziya]] materiginiń ortasında ornalasqan memleket
Arqa jag'ında [[Rossiya|Rossiya Federatsiyası]] menen (6 467 km), qubla jag'ında [[Tu'rkmenstan]] (380 km), [[O'zbekstan]] (2 300 km) ha'mde [[Qırg'ızstan]] (980 km) respublikaları menen, shıg'ısında [[Qıtay]]men (1 460 km) sheklesedi, batısta [[Kaspiy ten'izi]]men, on'tu'stikte [[Aral ten'izi]]men shayıladı. Jer maydanı — 2717,3 mın' sharshı kilometr.
 
Arqa tárepten [[Rossiya|Rossiya Federatsiyası]] menen (6 467 km), qubla tárepten [[Tu'rkmenstan]] (380 km), Qaraqalpaqstan, [[O'zbekstan|Ózbekstan]] (2 300 km) hámde [[Qırg'ızstan|Qırǵızstan]] (980 km) respublikaları menen, shıǵısta [[Qıtay]] menen (1 460 km) shegaralas, batısta [[Kaspiy ten'izi|Kaspiy teńizi]] menen, qubla tárepte [[Aral ten'izi|Aral teńizi]] menen shayıladı. Jer maydanı — 2717,3 mıń sharshı kilometr.
Jurt sanı 17713,7 mın' ([[2016]] ). Onın' 9 008,0 mın' yamasa 66,01 % [[qazaqlar]] quraydı. Respublikada 131 ult pen ulıstın' o'killeri turadı.
 
Xalıq sanı 17713,7 mıń ([[2016]] ). Onıń 9 008,0 mıń yamasa 66,01 % [[qazaqlar]] quraydı. Respublikada 131 millet wákilleri jasaydı.
Paytaxtı — [[Astana|Nursultan]] qalası. A'kimshilik jag'ınan 14 [[Oblıs|oblısqa]] bo'linedi. [[Memlekettik til]]i — [[qazaq tili]].
 
Paytaxtı — [[Astana|Nursultan]] qalası. Hákimshilik jaqtan 14 [[Oblıs|oblısqa]] bólinedi. [[Memlekettik til|Mámleketlik tili]] — [[qazaq tili]].
== Ataması ==
 
Территория Казахстана исторически была заселена кочевыми этносами и в разное время входила в состав империй. В древности здесь кочевали скифы. Кочевники тюркского происхождения населяли страну на протяжении большей части её истории. Держава Ахеменидов распространялась на южную часть современной территории страны около IV века до н. э. В XIII веке — в составе Монгольской империи под властью [[Shın'g'ısxan|Чингисхана]]. К XVI веку [[Qazaqlar|казахи]] сформировались как самостоятельная группа, разделённая на три жуза (ветви предков, занимающие определённые территории). Российская империя начала наступление на Казахскую степь в XVIII веке, и к середине XIX века номинально правила всем Казахстаном. После Октябрьской революции 1917 года и последующей гражданской войны территория Казахстана несколько раз подвергалась реорганизации. В 1936 году была образована Казахская Советская Социалистическая Республика, входившая в состав [[Sovetler Soyuzı|Советского Союза]]. 
 
== Jag'rapiyası ==
{{main|Qazaqstan jag'rapiyası}}
 
{{kz-geo-stub}}
 
== A'kimshilik bo'linisiwi ==
[[Su'wret:Kazakhstan rayons.png|400px|nobaý|solğa|Qazaqstan awdanları]]
{{-}}'''A'kimshilik-aymaqlıq qurılısı''': To'mengi kestede. [[Awilıq aymaq|Awılıq aymaqqa]] birikken 7719 awılıq eldi mekender bar (2003).
 
{{-}}
{| class="standard"
|+ Qazaqstan a'kimshilik aymaqları
|-
! Aymaq ku'yi || Sanı
|-
| [[Wa'layat]] || 14
|-
| [[Qala]] || 85
|-
| [[Qala awillari]] || ?
|-
| [[Rayon]] || 160
|-
| [[Kent]] || 176
|-
| [[Awıllıq aymag'ı]] || 2237
|}
{{-}}
 
{| class="standard" valign="top"
|+ Qazaqstan wa'layatları
|-
! Wa'layatlar || Aymag'ı || Turg'ın jurtı || Ortalıg'ı || Ortalıq<br />turg'ın jurtı
|-
| [[Aqmola wa'layatı|Aqmola]] || || || [[Ko'kshetaw]] ||
|-
| [[Aqto'be wa'layatı|Aqto'be]] || || || [[Aqto'be]] ||
|-
| [[Almatı wa'layatı|Almatı]] || || || [[Taldıqorg'an]] ||
|-
| [[Atıraw wa'layatı|Atıraw]] || || || [[Atiraw]] ||
|-
| [[Batıs Qazaqstan wa'layatı|Batıs Qazaqstan]] || || || [[Oral]] ||
|-
| [[Jambıl wa'layatı|Jambıl]] || || || [[Taraz]] ||
|-
| [[Qarag'andı wa'layatı|Qarag'andı]] || || || [[Qarag'andı]] ||
|-
| [[Qostanay wa'layatı|Qostanay]] || || || [[Qostanay]] ||
|-
| [[Qızılorda wa'layatı|Qızılorda]] || || || [[Qızılorda]] ||
|-
| [[Man'g'ıstaw wa'layatı|Man'g'ıstaw]] || || || [[Aqtaw]] ||
|-
| [[Qubla Qazaqstan wa'layatı|Qubla Qazaqstan]] || || || [[Shimkent]] ||
|-
| [[Pavlodar wa'layatı|Pavlodar]] || || || [[Pavlodar]] ||
|-
| [[Arqa Qazaqstan wa'layatı|Arqa Qazaqstan]] || || || [[Petropavlovsk]] ||
|-
| [[Shıg'ıs Qazaqstan wa'layatı|Shıg'ıs Qazaqstan]] || || || [[O'skemen]] ||
|}
{{-}}
[[Su'wret:Kazakhstan obl ru.svg|350px|nobaý|oñğa|Qazaqstannın' a'kimshilik kartası]]
 
{| class="standard" align="left"
|+ Qazaqstan [[Respubliykalıq man'ızı bar qala]]ları
|-
! Qala || Aymag'ı || Turg'ın jurtı
|-
| [[Almatı]] || ||
|-
| [[Astana]] || ||
|-
| [[Bayqon'ır]]¹ || ||
|-
| colspan="3" | <span style="font-size:smaller;">¹Bayqon'ır qalası «[[Bayqon'ır kosmodromı]]» men birge 2050 jılg'a deyin [[Rossiya]] arendasında.</span>
|}
{{-}}
 
* [[Qazaqstan qalaları]]
* [[Qazaqstan rayonları]]
 
== Jurtı ==
{{main|Qazaqstan jurttaniwı}}
 
=== Jurt sanı ===
[[2020]] j. jıldın' [[Shilde 1|shildenin' 1]] ku'ninde Qazaqstanda xalıq sanı 18 711,4 mın' adamdı quradı.
 
Onın' ishinde, 10 063,9 mın' (57,3%) adamdı qalalıq turg'ınlar, 8537,5 mın' adamdı (42,7%) awıldıq turg'ındlar qurap otır.
 
2020 jıldın' qan'tar-maiwsım aralıg'ında respiwbliyka xalqının' ta'biyiy o'simi 120 370 adamdı quradı. Tabiyg'iy o'simnin' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 15,3 (8,1) adamnan keldi.
 
Ag'ımdag'ı jıldın' qan'tar-maiwsımında [[AXAJ]] organdarı tirkeliw ko'rsetkishi boyınsha 397 000 tiwiw faktilerin tirkedi. Tiwg'andardın' sanı qalalıq ja'ne aiwıldıq eldi-mekenderde o'tken jıldın' tiyisti kezen'imen salıstırg'anda, 3,3%-g'a ja'ne 2,9%-g'a o'sti de, tiyisinshe 176 566 ja'ne 190 644 adamda quradı. Bala tiwiwdın' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 21,8 (21,5) sa'biydi quradı.
 
Osı kezen' ishinde o'lgenler sanı 129 840 (124 978) adamdı qurap otır, sonın' ishinde qalalıq eldi mekenler u'lesi — 51186 (51661) ja'ne awıldıq jerler — 28654 (29317). O'limnin' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 10,29 (10,33) adam.
 
O'liminin' negizgi sebepleri qan aynalımı ju'yesi awrwları bolıp tabıladı, olardın' u'lesine barlıq tirkelgen o'lim oqiyg'alarının' 52,9% (52,5%) tiyesili ekendigi xabarlanıp otır.
 
Osı kezen' ishinde respubliykada 1 jasqa deyingi 2049 (2087) balanın' shetineiwi tirkelgen. Na'resteler o'liminin' koeffiytsiyenti 1000 tiwg'ang'a 14,7 (14,5) shetineiw. Periynataldıq kezen'de payda bolatın jag'daylar na'resteler o'liminin' en' ko'p tarag'an sebepleri bolıp tabıladı, odan ag'ımdag'ı jıldın' qan'tar-maiwsımında 1037 (1021) na'reste shetinedi. Sa'nler tilimen aytqanda, barlıq na'resteler o'liminin' 50,6% (48,9%)-ı osı jag'dayg'a tiyesili bolıp tabıladı.
 
Biyılg'ı jartıjıllıqta nekelesiw menen ajırasiwlar sanı, tiyisinshe 54994 ha'm 17467 (48271 ha'm 15183) quradı. Nekelesiw menen ajırasiwdın' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 8,5 (7,7) nekeni ha'm 2,3 (2,1) ajırasiwdı quradı.
 
Elde xalıq ko'shi-qonının' on' ayırımı saqtalıp keledi, 2006 jıldın' 1 jartıjıllıqtag'ı onın' shaması 18746 (14148) adamdı quradı. 2006 jılı qan'tar-maiwsım aralıg'ında Qazaqstang'a kelgenler sanı 2005 jıldın' tiyisti kezen'imen salıstırg'anda 5008 adamg'a yamasa 13,2%-g'a, al Qazaqstannan ketkenler sanı 9606 adamg'a yamasa 1,7 ese azaydı. TMD ellerinen kelgenler menen sol ellerge qonıs awdarg'anlar u'lesi olardın' jalpı sanına shaqqanda, 86,1% ha'm 87,9% (88,7% ha'm 66,4%) quradı.
 
Al el ishindegi ko'ship-qoniwshılardın' sanı 137220 (131019) adamdı qurap otırg'an jayı bar.
 
=== Ultlıq quramı ===
Qazaqstanda 100-dan astam ult (etnoslar men etniykalıq toplar) o'killeri turadı. 2020 jıldın' 1-shildesindegi jag'day boyınsha qazaqlardın' sanı 12 768,0 mın' adamdı, orıslar — 3544,1 mın', ukraiynlar — 241,7 mın', o'zbekler — 605,5 mın', uyg'ırlar — 248,4 mın', tatarlar — 229,1 mın', nemisler — 222,5 mın' adamdı quradı. Respublika xalqının' jalpı sanında en' ko'p u'les salmaqtı qazaqlar — 68,9% ha'm orıslar — 18,8% alıp otır. Basqa etnoslar menen etniykalıq toplar u'lesine respiwbliyka xalqının' 13,2% tiyesili bolıp tabıladı.
 
2006 jıldın' 1 qan'tarındag'ı jag'daymen salıstırg'anda qazaqlar sanı 94,7 mın' adamg'a, yamasa 1,1%,-g'a, tiyisinshe o'zbekler — 4,6 mın', yamasa 1,1%-g'a, uyg'ırlar — 1,6 mın', yamasa 0,7-%-g'a o'sti; al orıslardın' sanı 17,2 mın' adamg'a, yamasa 0,4%-g'a, tiyisinshe iwkraiynlar — 4,1 mın', yamasa 0,9%-g'a, tatarlar — 0,5 mın', yamasa 0,3%-g'a ha'm nemisler — 0,2 mın', yamasa 0,1%-g'a azaydı.
 
=== Dini ===
Qazaqstan jurtında 75 % musılmanlar, 21 % pravoslav xriystiyanlar, 2 % protestantlar bar.
 
== Tariyxı ==
{{main|Qazaqstan tariyxı}}
 
[[Su'wret:Issyk Golden Cataphract Warrior.jpg|100px|nobaý|[[Saqtar]] ko'seminin' altın saiwıtı<ref>
* K.A. Akiyshev "Kiwrgan İyssık, İyskiwsstvo sakov Kazaxstana" Moskva İyskiwsstvo 1978
* AKİYSHEV A. K. KOSTYUM «ZOLOTOGO CHELOVEKA» İY PROBLEMA KATAFRAKTARİYYA
* Akiyshev K. A., Akiyshev A. K. Proiysxojdeniye iy semantiyka iyssıkskogo golovnogo iwbora. - V kn.: Arxeologiycheskiye iyssledovaniyya v Kazaxstane, Alma-Ata, 1979</ref>]]
 
* [[Batıs tu'rki qag'andıg'ı]]
* [[Tu'rkesh qag'andıg'ı]]
* [[Xazar qag'andıg'ı]]
* [[Og'ız memleketi]]
* [[Qiymaq qag'andıg'ı]]
* [[Qıpshaq odag'ı]]
* [[Qaraxan memleketi]]
* [[Xorezm shaxtıg'ı]]
* [[Joshı ulısı]]
* [[Shag'atay ulısı]]
* [[Aq Orda]]
* [[Ko'k Orda]]
* [[Nog'ay Ordası]]
* [[Sibir xandıg'ı]]
* [[O'zbek Ordası]]
* [[Mog'olstan]]
* [[Qazaq xandıg'ı]]
* [[Qoqand xandıg'ı]]
* [[Xiyiwa a'mirshiligi]]
* [[Bo'key xandıg'ı]]
* [[Alash Orda]]
* [[Qazaq AKSR]]
* [[Qazaq KSR]]
 
== Sayasat jayg'ası ==
Qazaqstan — [[1995]] jılg'ı [[tamız 30]] respiwbliykalıq [[Referendiwm|referendiwmda]] qabıldang'an [[Qazaqstan konstiytiwtsiyyası|Konstiytiwtsiyya]] boyınsha — o'zin demokratiyyalıq, zayırlı, quqıqtıq ja'ne a'leiwmettik memleket retinde ornıqtıradı. Qazaqstan Respiwbliykası — preziydenttik basqariw nısanındag'ı birtutas memleket. Respiwbliykanın' en' jog'arı o'kildi organı — [[Qazaqstan parlamenti|Parlament]]. Ol respiwbliykanın' zan' shıg'ariw qızmetin ju'zege asıradı. Parlament turaqtı jumıs isteytin eki [[Palata]]dan: [[Senat]]tan ja'ne [[Ma'jilis]]ten turadı.
 
Senat a'r [[Oblıs|oblıstan]], [[Respiwbliykalıq man'ızı bar qala|respiwbliykalıq man'ızı bar qaladan]] ja'ne Qazaqstan Respiwbliykasının' elordasınan eki adamnan, tiyisinshe oblıstın', respiwbliykalıq man'ızı bar qalanın' ja'ne Respiwbliyka elordasının' birlesken otırısında saylanatın depiwtattardan quraladı. Senattın' 15 depiwtatın Parlament o'kilettigi merzimine [[Qazaqstan preziydenti|Respiwbliyka Preziydenti]] tag'ayındaydı.
 
Ma'jilis da'rejeli o'kilettilik ja'ne birtutas jalpıulttıq saylaiw okriwginin' aiwmag'ı boyınsha partiyyalıq tizim negizinde saylang'an 98 depiwtattardan quraladı, ja'ne 9 depiwtattı [[Qazaqstan xalqı Assambleyası]] saylaydı.
 
[[Su'wret:Nursultan Nazarbayev 1997.jpg|150px|nobaý|oñğa|Nursultan Nazarbaev]]
Preziydent [[Qazaqstan u'kimeti|U'kimetti]] Ma'jilistegi ko'pshilik alg'an partiyya usınısımen quradı. Respiwbliyka [[Premer-Miyniystr]]i tag'ayındalg'annan keyingi on ku'n merzim ishinde Premer-Miyniystr U'kimettin' qurılımı men quramı tiwralı Respiwbliyka Preziydentine usınıs engizedi. Premer-Miyniystr Respiwbliykanın' bu'kil aiwmag'ında mindetti ku'shi bar o'kimder shıg'aradı.
 
Kazaqstan Respiwbliykasının' [[Konstiytiwtsiyyalıq Ken'es]]i jeti mu'sheden turadı, olardın' o'kilettigi altı jılg'a sozıladı. Konstiytiwtsiyyalıq Ken'estin' To'rag'asın Respiwbliykanın' Preziydenti tag'ayındaydı.
 
Qazaqstan Respiwbliykasında sot to'religin tek sot qana ju'zege asıradı. Zan'men qurılg'an [[Qazaqstan Jog'arg'ı Sotı|Respiwbliykanın' Jog'arg'ı Sotı]] ja'ne Respiwbliykanın' jergilikti sottarı Respiwbliykanın' sottarı bolıp tabıladı.
 
=== Jergilikti memlekettik basqariw ja'ne o'zin-o'zi basqariw ===
Jergilikti memlekettik basqariwdı tiyisti aiwmaqtag'ı istin' jay-ku'yine jaiwaptı jergilikti o'kildik ([[ma'sliyxat]]) ja'ne atqariwshı organdar ([[a'kimdik]]) ju'zege asıradı.
 
== Ekonomiykası ==
{{main|Qazaqstan ekonomiykası}}
<gallery>
Su'wret:Modern Almaty.jpg|Damıg'an Almatı
Su'wret:Kazah tenge.jpg|[[Qazaqstan ten'gesi]]
</gallery>
 
=== Energetiykası ===
{{main|Qazaqstan energetiykası}}
 
== Ma'deniyet ja'ne qog'am ==
{{main|Qazaqstannın' ma'deniyeti}}
 
=== Buqaralıq aqparat quraldarı ===
{{main|Qazaqstannın' buqaralıq aqparat quraldarı}}
 
 
== A'leiwmettik salası ==
{{main|Qazaqstannın' a'leiwmeti}}
 
== Qariwlı ku'shteri ==
{{main|Qazaqstannın' Qariwlı ku'shteri}}
 
== Tu'siniktemeler ==
<references/>
 
== Tag'ı qaran'ız ==
{{Commons|Qazaqstan}}
 
== Sırtqı siltemeler ==
* [http://www.akorda.kz Preziydenttin' resmiy torabı]
* [http://www.parliament.kz Parlamenttin' resmiy torabı]
* [http://www.government.kz/kz/default.asp U'kimettin' resmiy torabı]
* [http://www.e.gov.kz Qazaqstan Respiwbliykasının' elektrondıq u'kimeti]
* [http://whp057.narod.ru/kazax.htm Vsemiyrnıy İystoriycheskiyy Proekt:Kazaxstan] {{Ru icon}}
* [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Regiyondıq/Aziyya/Qazaqstan/ Qazaqstan] [[Ashıq Tizimdeme Jobası|Ashıq Tizimdeme Jobası (ODP)]]
 
{{Commonscat|Kazakhstan}}
 
{{DEFAULTSORT:Qazaqstan}}
 
[[Kategoriya:Ma'mleketler]]
[[Kategoriya:Qazaqstan]]
"https://kaa.wikipedia.org/wiki/Qazaqstan" saytınan alınǵan