Áyyemgi Greciya: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
Qatar No 1:
Áyyemgi Greciya — Balkan ya.a.ń qubla.da, Egey teńizindegi atawlar, Frakiya qırǵaqlari, Kishi aziyanıń batısındaǵı teńiz qırǵaqlarında jaylasqan áyyemgi grek mámleketleri aymaǵınıń ulıwma atı.
 
Tariyxi. Arxeologik maʼǵluwmatlarga koʻre, Gr. Aymaǵında adamlar paleolit dawrinen jasap kelmekte. Xalkidika ya.o.nan neandertal adaminiń bas súyegi shıqqan. Neolit dawrinde Gr. Xalqı diyxanshılıq, sharwashilıq penen shugʻullanıpshugʻıllanıp, oʻtırıqshıotırıqshı turmıs keshirgen. Greciya jez dáwiri madeniyatimádeniyati shártli rawishteráwishte Kritmiken mádeniyati yáki Egey mádeniyati dep atalǵan. Eramızǵa shekemgi 3-mıń jıllıqta Greciya etnik quramı rangbereń(pelasglar, leleglar va bosqalar) boʻlgan; olardı protoyunon qáwimleri — axeylar, ioniyaliklar qısıp shıǵarıp oʻz quramlarına sińdirip jibergenler.B E.SH 20—17-ásirlerde Krit a.da axeylardiń dáslepki mámleketleri (Knos, Fest, AgiaTriada, Mikena, Tirinf, Pilos hám basqalar) payda bolǵan. E. SH 1260 jıl Mikena, Tirinf, va basqalar mámleketler Troyani basıp alıp, oni wayran etken (qarań Troya urısı). Doriy qawimleriniń kirip keliwi (E. SH 1200 jıl) aqibetinde mámleketler bóleklenip, urıwshılıq munásibetleri janlangan. E. SH 9-asirgaásirge kelip. Arqa Gr.da — eoliylar, Oʻrta Gr. Hám Peloponneste — doriylar, Attika hám atawlarda — ioniyaliklar jasaǵan: 8—6-asirlardaásirlerde Grekler OʻrtaOrta teńiz, Marmar hám Qara teńiz qırǵaqların kolonizatsiya qilǵanlar. Bul dáwirde Gr.da polislar (qala mámleketler) qáliplesken. Diyxanlar hám ónermentlerdiń urugʻurıw zadaganlari menen gúresi natiyjesine qarap polistegi mámleket hákimiyati ya demokratik (Afinada) yáki oligarxik (Sparta, Krit o.da) tárizde bolgan. Ekonomikalıq jaqtan rawajlanǵan polislarda (Korinf, Afina hám basqalar) qulshilik keń tarqalgan; Sparta, Argos hám bosqalarda urıwshilik duzimi qaldiqlari saqlanıp qalǵan. E. SH 6-ásirda polislar Sparta bosshıliginda Peloponnes awqamına hám Fiva basshılıǵindaǵı Beotiya awqamına birleskenler. 5— 4-ásirler polislardıń eng rawaj tapqan dáwiri sanaladi. Ol Grek partıparsı uruslarindaurıslarinda (500—449) greklerdiń jeńisi nátijesinde Afinaniń júkseliwi hám Delos awqamınıń (Afina boshchiligida) payda bolıwı menen baylanıslı bolǵan.
 
Perikl hukmronligihúkimranlıǵı davridáwiri (443— 429) Afina kuchqudratiningkúsh engqúdiretiniń kuchayganeń kúsheygen, siyosiysiyasiy tuzumningdúzimniń eng demokratlashgandemokratlasqan vahám madaniyatningmadeniyatdiń ravnaqrawaj topgantapqan davridáwiri hisoblanadiesaplanadi. Afina YuGr.ning asosiyTiykarǵı iqtisodiyekonomikalıq vahám madaniymádeniy markazigaorayına aylanadi, uOl dengizdateńizde hukmronliknihúkimranlıqtı oʻz qoʻligaqolına olganalgan. Afina bilanmenen Sparta oʻrtasidaoʻrtasinda YuGr.da gegemon boʻlishboʻlıw, savdosavda yoʻllarigajollarına egalikiyelik qilishqiliw uchunushın kurashgúres Peloponnes urushiurusi (431—404)ga olibalıp kelgankelgen, uOl AfinaningAfinaniń magʻlubiyatijeńilisi bilanmenen tugagantamamlanadı. Spartaning yunon davlatlarimám. ichkiri ishlarigaishki aralashuviislerine miloddanaralasıwı E. avvalgiSH 395—387 yillardagiJıllardaǵı Korinf urushiniurısin keltiribkeltirip chiqarganshıǵarǵan. 4-asrdaásirde Fiva vaqtinchalik yuksalgan. Levktra jangida (miloddan avvalgi 371 yil) fivaliklar Sparta qoʻshinini tormor keltirishgan. 4-asr oʻrtasida Yu.ning shim.da Makedoniya yuksalgan. Uning podshohi Filip II Xeroneya jangida (338) yunon shaharlari koalitsiyasi ustidan gʻalaba qozonib Yu.ni tobe etgan. Aleksandr (Iskandar) saltanati parchalangach, ellinizm davrida (3—2-asrlar) Yu.da hukmron boʻlish uchun kurashayotgan harbiylashgan tipdagi davlatlar va ittifoqlar koʻp boʻlgan (Makedoniya, Axey ittifoqi, Etoliya ittifoqi). Miloddan avvalgi 197 yil Kinoskefal jangida Rim qoʻshinlari Makedoniya ustidan gʻalaba qozongach, Rim Yu.dagi oligarxiyani quvvatlab, mamlakatning ichki ishlariga aralasha boshlaydi. Miloddan avvalgi 148 yil Makedoniya, Illiriya va Epir Rim provinsiyasiga aylantirilganlar. 146 yildan (Axey ittifoqi rimliklar tomonidan tormor etilgandan soʻng) Yu.Rimga tobe boʻlgan (miloddan avvalgi 27 yildan uning hududida Rimning Axaya provinsiyasi barpo etilgan), faqat nomiga Afinagina erkin shahar deb hisoblangan. Milodiy 4-asrdan Yu.Vizantiyaning asosiy tarkibiy qismini tashkil etgan.
 
Falsafasi. Antik falsafa falsafa tarixida muhim oʻrin tutadi. U avvalo, falsafa tushunchasining fanga kirib kelishiga sababchi boʻldi, hozirgi kungacha boʻlgan barcha falsafaga hal qiluvchi taʼsir koʻrsatdi. Yuz yil davom etgan tayyorgarlik davridan soʻng yunon falsafasining mumtoz davri boshlandi. Uning gullab yashnashi miloddan avvalgi 7—6-asrlarga toʻgʻri keldi, taʼsiri esa ming yil mobaynida sezilib turdi. Vizantiya va islom mamlakatlarida yunon falsafasining hukmron taʼsiri keyingi ming yillikda saqlanib qoldi; keyinchalik, Renessans va gumanizm davrlarida, Yevropada yunon falsafasining uygʻonishi yuz berdi, bu esa Renessans davri platonizmi va aristotelizmidan boshlab Yevropa falsafiy tafakkurining butun taraqqiyotigacha boʻlgan davrdagi ijodiy yangilanishlarga olib kedsi.