Qazaq tili: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
Qatar No 1:
{{Infobox Language
|nativename=
|familycolor=Altay
|states=[[Qazaqstan]], [[Qıtay]], [[Resey]], [[O'zbekstan]], [[Mon'g'oliya]], [[İyran]] t.b.
|region=
|speakers=12 mln|rank=93
|fam1=[[Altay tilleri|Altay]]
|fam2=[[Tu'rkiy tilleri|Tu'rki]]
|fam3=[[Batıs tu'rkiy tilleri|Batıs tu'rkiy]]
|fam4=[[Qıpshaq tilderi|Qıpshaq]]
|fam5=[[Qıpshaq-Nog'ay tilleri|Qıpshaq-Nog'ay]]
|script=[[Kiril jaziwı|Kiril]], [[Arab jaziwı|Arab]], [[Latın jaziwı|Latın]]
|map=[[Su'wret:Verbreitungsgebiet der Kasachischen Sprache.PNG|center|300px|Qazaq tilinin' jayıliwı.]]<br /><center><small>Qazaq tili jayıliw aiwmaqtarı (ko'k)</small></center>
|nation=[[Qazaqstan]]
|agency=Resmiy rettew uyımı joq
|iso1=kk|iso2=kaz|iso3=kaz|sil=KAZ
}}
'''Qazaq tili''' — [[Qazaqstan|Qazaqstan Respiwbliykasının']] [[memlekettik til|memlekettik tili]], sonımen qatar [[Resey]], [[O'zbekstan]], [[Qıtay]], [[Mon'g'oliyya]] jəne t.b. elderde turatın qazaqtardın' ana tili.
Qazaq tili [[tu'rki tilderi|tu'rki tilderdin']] [[qıpshaq tilderi|qıpshaq]] tobına jatadı, sonın' ishindegi [[qaraqalpaq tili|qaraqalpaq]], [[nog'ay tili|nog'ay]], [[qarag'ash tili|qarag'ash]] tilderimen birge [[kıpshaq-nog'ay tilderi|kıpshaq-nog'ay]] topshasın quradı. Tag'ı da [[tatar tili|tatar]], [[bashqurt tili|bashqurt]], [[qarashay-balqar tili|qarashay-balqar]], [[qumıq tili|qumıq]], [[qaray tili|qaray]], [[qırımlı tili|qırımlı (qırım-tatar)]] tilderine jaqın.
== Jaziwı ==
{{Main|Qazaq jaziwı}}
Qazaq jaziwı birneshe ret o'zgeriske ushıradı. 1929 jılg'a deyin [[Qazaqstan]]da qazaq [[arab jaziwı|arab jaziwın]] paydalandı. [[20 g'.]] basında [[Baytursınulı, Axmet|Axmet Baytursınulı]] usınısımen qazaq fonetiykasına negizdelgen arab-parsı a'lippesin (to'te jaziw) paydalang'an. Qazir de [[Qıtay]]da iste. 1929 jıldan 1940 jılg'a deyin [[latın grafiykası]] qoldanılıp, 1940 jıldan qazirge deyin [[qazaq kiyriyll a'lipbiyi|kiyriyll]] a'lipbiyi qoldaniwda. [[Tu'rkiyya]] men Batıs elderdegi qazaqtar a'rtu'rli [[latın jaziwı]]na negizdelgen a'lippelerdi paydalanadı.
== Fonetiykası ==
Qazaq tili [[biwın u'ndestigi|biwın u'ndestigine]] negizdeledi, yag'niy qazaqtın' to'l so'zderi ne birın'g'ay jiwan ne birın'g'ay jin'ishke bolıp keledi, ja'ne [[jiwan daiwıstı dıbıs|jiwan daiwıstı]] biwındardag'ı [[daiwıssız dıbıs|daiwıssız dıbıstar]] jiwan tu'rde aytıladı (mısalı: ''tıs'', ''qurt''), al [[jin'ishke daiwıstı dıbıs|jin'ishke daiwıstı]] biwındarda jin'ishke estiledi (mısalı: ''tis'', ''ku'rt'').
Qazaq tilinde [[ekpin]] ko'binese son'g'ı biwıng'a tu'sedi.
=== Daiwıstı dıbıstar ===
Qazaq tilinde 12 [[daiwıstı dıbıs]] bar: ''а, ә, е, и, о, ө, ұ, ү, у, ы, і, э''
Daiwıstı dıbıs til, jaq ja'ne erinnin' qatısına qaray ''jıwan'' ja'ne ''jin'ishke'', ''ashıq'' ja'ne ''qısan''', ''erindik'' ja'ne ''eziwlik'' bolıp jikteledi:
{|border=1|
|style="background:#dedede" rowspan=2|<u>'''Tildin''''</u><br /> qatısına qaray:
|'''Jıwan''': а, о, ұ, ы, у.
|-
|'''Jin'ishke''': ә, ө, ү, і, е, и, у, э.
|-
|style="background:#dedede" rowspan=2|<u>'''Jaqtın''''</u><br /> qatısına qaray:
|'''Ashıq''': а, ә, о, ө, е, э.
|-
|'''Qısan'''': ы, і, и, у, ү, ұ.
|-
|style="background:#dedede" rowspan=2|<u>'''Erinnin''''</u><br /> qatısına qaray:
|'''Erindik''': о, ө, ұ, ү, у.
|-
|'''Eziwlik''': а, ә, е, ы, і, и, э.
|}
=== Daiwıssız dıbıstar ===
Daiwıssız dıbıs o'kpeden shıqqan aiwanın' aiwız qiwısında kedergige ushırap shıg'iwınan jasaladı.
Qazaq tilinde 26 daiwıssız dıbıs bar: ''б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ.''
Daiwıssız dıbıstar u'n men saldırdın' qatısına qaray ''uyan''', ''u'ndi'' ja'ne ''qatan''' bolıp u'shke bo'linedi.
{|border=1|
|style="background:#dedede"|'''Uyan'''':
|б, в, г, ғ, д, ж, з, һ
|-
|style="background:#dedede"|'''U'ndi''':
|й, л, м, н, ң, р, у
|-
|style="background:#dedede"|'''Qatan'''':
|к, қ, п, с, т, ф, х, ч, ц, ш, щ
|}
== Grammatiykası ==
Qazaq tilinde so'z aldında turatın ko'mekshi so'zder (preposition) ornına, so'z artınan keletin [[shılaiw]] (postposition) ne tiyisti [[jalg'aiw]] qoldanıladı (mısalı: qazaq tili ''tiwralı'' maqala''nı'' entsiyklopediyya''g'a'' qosiw).
San esimi bar zat esim [[jekeshe tu'ri|jekeshe tu'rinde]] beriledi (mısalı: «men ''eki maqala'' jazdım», biraq «''maqalalarımda'' ko'p qate jiberippin»).
=== So'z taptarı ===
{{Main|So'z tabı}}
Qazaq tilinde kelesi so'z taptarı bar
* [[Zat esim]] (''бет, қол'')
* [[Sın esim]] (''қызыл'', ''биік'')
* [[San esim]] (''бір'', ''жүз'')
* [[Esimdik]] (''мен'', ''сен'')
* [[Etistik]] (''бару'', ''жазу'')
* [[U'steiw]] (''тез'', ''таза'')
* [[Shılaiw]] (''үшін'', ''туралы'')
* [[Elikteiw so'z]] (''күмп'', ''тарс-түрс'', 'ыржың-іржің'')
* [[Odag'ay]] (''алақай'', ''тәйт'', ''құрау-құрау'')
=== Septikteri ===
Qazaq tilinde 7 septik bar. To'mende a'r septiktin' suraqtarı, jalg'aiwları men mısaldarı berilgen:
{|border=1|
|septik
|surag'ı
|jalg'aiwı
|mısalı
|-
|[[Ataiw septik|Ataiw]]
|kim? ne?
|(joq)
|кісі, ат
|-
|[[İlik septik|İlik]]
|kimnin'? nenin'?
| -ның/-нің, -дың/-дің,<br /> -тың/-тің
|кісіi''тің'', ат''тың''
|-
|[[Barıs septik|Barıs]]
|kimge? nege? qayda?
| -ға/-ге, -қа/-ке
|кісі''ге'', ат''қа''
|-
|[[Tabıs septik|Tabıs]]
|kimdi? neni?
| -ны/-ні, -ды/-ді,<br /> -ты/-ті
|кісi''ны'', ат''ты''
|-
|[[Jatıs septik|Jatıs]]
|kimde? nede? qayda?
| -да/-де, -та/-те
|кісі''де'', ат''та''
|-
|[[Shıg'ıs septik|Shıg'ıs]]
|kimnen? neden?
| -нан/-нен, -дан/-ден,<br /> -тан/-тен
|кісі''ден'', ат''тан''
|-
|[[Ko'mektes septik|Ko'mektes]]
|kimmen? nemen?
| -мен/-бен/-пен
|кісі''мен'', ат''пен''
|}
== Sırtqı siltewler ==
* [http://www.tilashar.kz Tiliashar.kz] — qazaq tilinin' sabaqtarı {{ru icon}}
* [http://www.sozdik.kz So'zdik.kz] — Qazaqsha-orıssha, orıssha-qazaqsha so'zlik
* [http://slovar.azion.kz Slovar.Azion.kz] — Qazaqsha-orıssha, orıssha-qazaqsha so'zlik
* [http://www.massagan.com/sozdik.php Ma'ssag'an.com] — Qazaqsha-orıssha-inglisshe so'zlik
{{Altaic languages}}
{{Turkic languages}}
[[Kategotiya:Qazaq tili]]
[[Kategotiya:Qıpshaq-nog'ay tilleri]]
[[Kategotiya:Jalg'amalı tiller]]
| |||