Aral teńizi: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Qarahat (talqılaw | úlesi)
k 195.122.250.196 (talqılawı) öñdemelerinen Addbot soñğı nusqasına qaýtardı
Qatar No 5:
|image_bathymetry =
|caption_bathymetry =
|location = [[Qazaqstan|Kazakstan]], [[O'zbekstan|Özbekstan]]
|coords = {{coor at d|45|N|60|E|type:waterbody_scale:5000000}}
|type = [[endorheic]]
Qatar No 11:
|outflow =
|catchment =
|basin_countries = <small>[[Qazaqstan|Kazakstan]], [[O'zbekstan|Özbekstan]], [[Turkmenistan]], [[Tajikistan]], [[Afghanistan]] </small>
|length =
|width =
Qatar No 26:
 
 
== Aral teñiziniten'izinin' kyskacaqısqasha tariíxytariyxı ==
[[File:Aral sea.gif|250px|thumb|2000-2011]]
Aral teñiziten'izi kumlyqumlı kurgakqurg'aq klimatlyklimatlı ortalyktaortalıqta jaílaskanjaylasqan bolypbolıp ol äíiemgia'yiemgi Sarmat teñiziten'izi kaldyklarynyñqaldıqlarının' biri bolypbolıp esaplanadyesaplanadı. TeñizdiñTen'izdin' uzynlygyuzınlıg'ı 1950'jyllary jılları 426 km bolsa, al eni 284 km di kuraganqurag'an, onyñonın' en' cukyrshuqır jeriniñjerinin' tereñligiteren'ligi 68 metr bolganbolg'an. TeñizdiñTen'izdin' 96%'in swsuw menen kaplaganqaplag'an, onyñonın' 4%'in kurgaklykqurg'aqlıq kuraganqurag'an. TeñizTen'iz swysuwı aílanysyaylanısı íamasayamasa häreketiha'reketi saat tili boíyncaboyınsha häreketha'reket etedi. TeñizTen'iz kaínozoíkaynozoy erasyerası ortalygyndaortalıg'ında 21 mln. jylyjılı, 1200'jyl burynjıl burın Aral teñiziten'izi KaspiíKaspiy teñiziten'izi menen baílanystabaylanısta bolganbolg'an, bul 1573 jılg'jylgaa cekemshekem davamdawam etken.
 
BurynBurın [[A'miwda'rya|Ämivdäría]] (Okus) UzboíUzboy deltasynandeltasınan [[Kaspiy ten'izi|Kaspií teñizi]]ne kuíganquyg'an, al TorgaíTorg'ay daríasydaryası AralgaAralg'a kuíganquyg'an. Belgili grek alymyalımı KlavdiíKlavdiy PtolomeíPtolomey 1800 jyljıl burynburın jasalganjasag'an bolypbolıp, ol öziniñ o'zinin'"Almagest" (UllyUllı kurylyscyqurılısshı) miínetindemiynetinde düníanyñdu'nyanın' kartasynkartasın syzgansızg'an, ol kartanykartanı 27 bölekkebo'lekke boldybo'ldi. SonyñSonın' 22-kartasyndakartasında Aral teñiziten'izi menen KaspiíKaspiy teñizleriten'izleri süvretlengensu'wretlengen. Kartada körsetivinceko'rsetiwinshe KaspiígeKaspiyge ZarafcanZarafshan hämha'm ÄmivdäríaA'miwda'rya (Okus) kuíypquyıp turganturg'an. ÄmivdäríaA'miwda'rya 62000 jyljıl burynburın TíancanTyanshan tavynantawınan baslap Fergana oípatlygynanoypatlıg'ınan agypag'ıp ötkeno'tken. SonyñSonın' menen birge saíaxatcysayaxatshı [[Marko Polo]] oganog'an "Ionİon" dep at bergen, al [[Sırda'rya|SyrdäríanySırda'ryanı]] ÍaskartYaskart dep ataganatag'an. Aral teñiziten'izi jagasynanjag'asınan (SarykamysSarıqamıs, Akespe) den 80 m tereñliktenteren'likten arxeologiíalykarxeologiyalıq kazylmalarqazılmalar boíyncaboyınsha taskatasqa aílanganaylang'an kit omyrtkasynyñomırtqasının' hämha'm kyzylqızıl balytyñbalıqtın' süíeklerisu'yekleri tabyldytabıldı, ol oligatsena dävirindeda'wirinde jasaganyjasag'anı anyklandyanıqlandı. UsyUsı oryngaorıng'a jakynjaqın íamasayamasa [[No'kis|NökistiñNo'kistin']] kublaqubla tärepindeta'repinde jaílaskanjaylasqan [[Shılpıq|CylpyktyñShılpıqtın']] ätiraplarynana'tiraplarınan akula tisi kaldygyqaldıg'ı tabyldytabıldı, bul sonnan derek beredi teñizten'iz äííemgia'yyemgi dävirlerdeda'wirlerde düníalykdu'nyalıq okeanlar menen balanstabaylansta bolganynbolg'anın körsetediko'rsetedi.
 
ÄííemgiA'yyemgi tariíxyítariyxıy kolqol jazbalarda Aral teñizinten'izin özo'z dävirlerindeda'wirlerinde härha'r kyílyqıylı atlar menen ataganatag'an, mysalymısalı: 880'jyly Ibnjılı İbn Xordadbek onyonı "Kurder" köliko'li dep atasa, 961'jyly Istaxdijılı İstaxdi "Kazbin" dep ataganatag'an, al 1334'jyly jılı Xafizi "Abduda" dep ataganatag'an, soñson' XIII-a'äsirdensirden baslap häzirgiha'zirgi atyatı menen atalypatalıp kiíatyrkiyatır.
 
SaíaxatcylarSayaxatshılar Aral teñizinten'izin kartagakartag'a härha'r kyílyqıylı dävirlerdeda'wirlerde süvretkesuwretke tüsirgentu'sirgen. OnyOnı kartagakartag'a anglitcanlyanglichanlı Djenkinson 1758'jyly kartagajılı tüsirgenkartag'a tu'sirgen bolsa, al 1664'jyly gollandlyjılı Nikolaígollandlı Nikolay Bitsen tüsirgentu'sirgen. TeñizdiñTen'izdin' täbiíatynta'biyatın izertlevdeizertlewde Butakov penen CevtcenkonyñShevchenkonın' miínetlerimiynetleri jüdäju'da' köpko'p boldyboldı. Butakov ekspeditsiíagaekspeditsiyag'a eki kaíykqayıq taíarlaptayarlap, kemeniñkemenin' kapitanykapitanı etip KaraQara teñizdiñten'izdin' teñizcisinten'izshisin koídyqoydı, al ekinciekinshi kemede CevtcenkonyñShevchenkonın' özio'zi 27 adam menen teñizditen'izdi saíaxatsayaxat etti. Aral teñizinten'izin Butakov öziniño'zinin' ekspeditsiíasyekspeditsiyası menen birge jüripju'rip 1840'jyly kartagajılı tüsirgenkartag'a tu'sirgen.
 
MaglyvmatlarMag'lıwmatlar boíyncaboyınsha 1592'jyly jılı [[Barsakelmes atawı|Barsakelmes]] atavynyñatawının' batysbatıs bölimibo'limi kurgakcylykqurg'aqshılıq penen kosyldyqosıldı, al keíinkeyin ala teñizdiñten'izdin' tolycyvytolısıwı menen kaítadanqaytadan kurgakcylyktanqurg'aqshılıqtan aíyryldyayırıldı. AngliíalyAngliyalı Tomson 1740'jyly jazyvyncajılı tömengijazıwınsha Ämivdäríadato'mengi karakalpaklarA'miwda'ryada jasaídyqaraqalpaqlar jasaydı dep körsetkenko'rsetken, olar kamystanqamıstan jasalganjasalg'an kaíyklardaqayıqlarda jüzipju'zip balykbalıq avlaídyawlaydı hämha'm kamystanqamıstan jasalganjasalg'an üílerdeu'ylerde jasaídyjasaydı dep jazypjazıp ketken. SoñgySon'g'ı XVI–XVIIXVI-XVII a'sirlerdin'äsirlerdiñ baslaryndabaslarında JañaJan'a KosjetpesQosjetpes, UíalyUyalı, [[Vozrojdenie atawı|Vozrojdenie]] atavlaryatawları paídapayda boldyboldı. Aral teñizineten'izine JañaJan'a däríada'rya 1819'jyldan jıldan baslap swsuw kuíyvynquyıwın toktattytoqtattı, al KuvanQuwan däríada'rya 1823'jyldan swjıldan kuímaísuw kaldyquymay qaldı. TeñizTen'iz 1870'jyllary Saryjılları kamysSarı köliqamıs ko'li menen baílanystabaylanısta bolganbolg'an dep körsetediko'rsetedi.
 
RossiíaRossiya en' birincibirinshi ret Aral teñizineten'izine özo'z kemesin 1853'jyly tüsirdijılı tu'sirdi. 1886'jyl jıl A.NikolaevtiñNikolaevtin' bascylygyndabasshılıg'ında Aral teñizineten'izine ekspeditsiíaekspeditsiya cölkemlestirildisho'lkemlestirildi. Aral teñizniñten'iznin' arkaarqa bölegindebo'leginde akademik L. Berg teñizdiñten'izdin' balyklarbalıqlar düníasyndu'nyasın izertledi. TeñizdiTen'izdi balykcylykbalıqshılıq retinde paídalanyvpaydalanıw maksetindemaqsetinde patcapatsha RossiíasyRossiyası 1905'jyly jañajılı jan'a temir jol kurylysynqurılısın basladybasladı. 1913'jyly-jılı Aral teñiziten'izi poselkasyndaposelkasında 1026 adam jasaganjasag'an, ol 30 jyldaíjılday kalaqala dep ataldyataldı. Aral balykcylykbalıqshılıq izertlevizertlew stantsiíasystantsiyası 1920'jyly düzildijılı du'zildi, 1970-jılg'jylgaa cekemshekem Aralda 34 türtu'r balykbalıq bolypbolıp, sonyñsonın' 24 türitu'ri öndiristeo'ndiriste ähmiíetlia'hmiyetli bolganbolg'an. HäzirgiHa'zirgi vakyttawaqıtta bul türlerdentu'rlerden hechesh kaísyqaysı kalmaganqalmag'an. Aral teñizindeten'izinde 1946'jyly-jılı 234–320234-320 ts. balykbalıq avlanypawlanıp, KazakstanQazaqstan bölimindebo'liminde 5 balykbalıq zavodyzavodı, bir balykbalıq kombinatykombinatı, al kublaqubla Aralda 5 balykbalıq zavody,zavodı 1 balyk balıq konserva kombinatykombinatı, 20 balykbalıq kabyllavqabıllaw punkti bolganbolg'an. Aral teñiziten'izi jagalavyndajag'alawında [[Moynaq|Moínak]] kalasyndaqalasında 33 milletke jakynjaqın xalykxalıq jasaganjasag'an. 1960–1990'jyllar1960-1990 aralygyndajıllar Moínakaralıg'ında kalasynyñMoynaq xalgyqalasının' xalg'ı 15 myñmın' adamgaadamg'a kyskarypqısqarıp, al KazakstannyñQazaqstannın' KyzylQızıl orda oblastyoblastı jagalavlaryndajag'alawlarında 40 myñgamın'g'a camalasshamalas adamlar köcipko'ship ketken. 1992'jyly teñizdijılı qädditen'izdin' qa'ddi 1948 jılg'jylgaa salystyrgandasalıstırg'anda 50 metrge tüsiptu'sip ketti. 1961–1981'jyllary1961-1981 swdyñjılları qäddisuwdın' qa'ddi 8 metrge tüstitu'sti. 1992'jyly jılı 18 metrge tüsiptu'sip ketti, al teñizdiñten'izdin' kölemiko'lemi 3,1 metrge kyskarypqısqarıp duzlylygyduzlılıg'ı 2,5–35-3 märtebema'rtebe astyastı. 1960'jyllary-jılları Aral teñiziten'izi basseíndebasseynde sürilgensu'rilgen jerlerge swgaryvsuwg'arıw 1913-jılg'jylgaa salystyrgandasalıstırg'anda 3 mln ga östio'sti. ÄmivdäríaA'miwda'rya hämha'm SyrdäríanyñSırda'ryanın' 64,6 kub metr swdysuwdı swgaryvsuwg'arıw ucynushın paídalanyldypaydalanıldı. 1957'jyly jılı 58 gektarlygektarlı ÄmivdäríanyñA'miwda'ryanın' agymyag'ımı bölimindegibo'limindegi jerinde ondatra terisi jylynajılına 1 mln. dana jetistirildi. HäzirgiHa'zirgi vakyttawaqıtta ol 10 mıñmın' danagadanag'a camalasshamalas avlanadyawlanadı.
 
ÄmivdäríaA'miwda'rya menen SyrdäríaSırda'rya swsuw jyínavcyjıynawshı maídanymaydanı tavtaw bölimindebo'liminde 350 km kv kuraídyquraydı. SyrdäríaSırda'rya swsuw balansynbalansın karqar hämha'm muzlardyñmuzlardın' esabynanesabınan toplap, al ÄmivdäríaA'miwda'rya muzlymuzlı, karlyqarlı hämha'm jer astyastı swlarysuwları hämha'm az mugdardamug'darda javynjawın-cacynshashın swlarysuwları menen toíynadytoyınadı.
 
Aral teñiziniñten'izinin' swsuw resursyresursı 127 kub km kuraídyquraydı. 1970-jılları da'ryanın'jyllary däríanyñ swgarmalysuwg'armalı jerlerge paídalanyvpaydalanıw boíyncaboyınsha härha'r kyílyqıylı maglyvmatlarmag'lıwmatlar bar onyñonın' 33,5–375-37,0 km kubtykubtı kuraganqurag'an. KeíingiKeyingi vakytlarywaqıtları ulyvmaulıwma swsuw menen tämiíinlenivta'miyinleniw sistemasysisteması jokaryjoqarı agysyag'ısı 22 km kub, ortacaortasha agysag'ıs 10–1210-12 km kub, tömengito'mengi 10 km kub. 1930–40'jyllary1930-40 däríajılları swynyñda'rya ortacasuwının' minerallygyortasha minerallıg'ı 0,25 ml/g bolsa, al jokaryjoqarı bölimindebo'liminde 0,50 ml/g bolganbolg'an. 1960'jyldan-jıldan baslap swdyñsuwdın' duzlylygyduzlılıg'ı jokaryjoqarı därejededa'rejede artypartıp ketti. 1960'jyllary tömengijılları Ämivdäríato'mengi bölimindegiA'miwda'rya kamyslyklarbo'limindegi florasyqamıslıqlar florası 200 mın'myñ gektar bolypbolıp, onyñonın' önimdarlygyo'nimdarlıg'ı 78–25578-255 ts' ge deíindeyin boldyboldı. DäríaDa'rya swynyñsuwının' tartylyptartılıp ketiviketiwi sebebinen bul jerlerde kamyslyklarqamıslıqlar azaíypazayıp ketti. HäzirgiHa'zirgi vakyttawaqıtta onyñonın' önimdarlygyo'nimdarlıg'ı 5–155-15 ts' ge tüsiptu'sip kaldyqaldı. ÄmivdäríaA'miwda'rya tiíkarynantiykarınan muzlymuzlı karlyqarlı swsuw menen tämiínlenipta'miynlenip onyñonın' azgantaíazg'antay böliminbo'limin 1 mm javynjawın-cacynshashın swysuwı menen tämiínlenedita'miynlenedi. NökiskeNo'kiske jakynlagananjaqınlag'anan baslap ÄmivdäríaA'miwda'rya deltasydeltası baslanadybaslanadı. Ol 7 mın'myñ km kv iíeleídiiyeleydi. ÄmivdäríaA'miwda'rya swgarmalsuwg'armalı jerlerdiñjerlerdin' 2,5 mın'myñ gektaryngektarın tämiínleídita'miynleydi. UlyvmaUlıwma KarakumQaraqum kanalykanalı aralygyndaaralıg'ında häzirgiha'zirgi vakyttawaqıtta 1200 km' den zyíatzıyat bolypbolıp, kanaldyñkanaldın' swynyñsuwının' 20%' ti kumgaqumg'a siñipsin'ip ketedi, al 22%' ti härha'r kyílyqıylı tarmaklargatarmaqlarg'a ketedi. Ämivdäría 1934–60A'jyllarymiwda'rya 1934-60 jılları Aral teñizineten'izine 38,6 km kubtykub kuígandi quyg'an. HäzirgiHa'zirgi vakyttawaqıtta 2–42-4 km kub swdysuwdı jylynajılına kuíadyquyadı. Aral tenñiziten'izi basseínidebasseynide biotanyñbiotanın' özgerivio'zgeriwi, jerdiñjerdin' corlanyvyshorlanıwı, kurgavyqurg'awı ulyvmaulıwma 3,23 mln gektardygektardı kuraídyquraydı. HäzirgiHa'zirgi vakyttawaqıtta ÄmivdäríaA'miwda'rya deltasyndadeltasında teñizten'iz jagalavlaryndajag'alawlarında ortacaortasha jer üstindegiu'stindegi fito massa íamasayamasa kamyslyklarqamıslıqlar 1876 ts/ ga bolypbolıp kurgakqurg'aq jerlerde 37,6 ts/ ga, al duzlyduzlı jerlerinde 18,3 ts/ ga kuraídyquraydı.
 
[[Kategoriya:Tariyx]]