|
Äííemgi tariíxyí kol jazbalarda Aral teñizin öz dävirlerinde här kyíly atlar menen atagan, mysaly: 880'jyly Ibn Xordadbek ony "Kurder" köli dep atasa, 961'jyly Istaxdi "Kazbin" dep atagan, al 1334'jyly Xafizi "Abduda" dep atagan, soñ XIII'äsirden baslap häzirgi aty menen atalyp kiíatyr.
Saíaxatcylar Aral teñizin kartaga här kyíly dävirlerde swretkesüvretke tüsirgen. Ony kartaga anglitcanly Djenkinson 1758'jyly kartaga tüsirgen bolsa, al 1664'jyly gollandly Nikolaí Bitsen tüsirgen. Teñizdiñ täbiíatyn izertlevde Butakov penen Cevtcenkonyñ miínetleri jüdä köp boldy. Butakov ekspeditsiíaga eki kaíyk taíarlap, kemeniñ kapitany etip Kara teñizdiñ teñizcisin koídy, al ekinci kemede Cevtcenkonyñ özi 27 adam menen teñizdi saíaxat etti. Aral teñizin Butakov öziniñ ekspeditsiíasy menen birge jürip 1840'jyly kartaga tüsirgen.
Maglyvmatlar boíynca 1592'jyly [[Barsakelmes atawı|Barsakelmes]] atavynyñ batys bölimi kurgakcylyk penen kosyldy, al keíin ala teñizdiñ tolycyvy menen kaítadan kurgakcylyktan aíyryldy. Angliíaly Tomson 1740'jyly jazyvynca tömengi Ämivdäríada karakalpaklar jasaídy dep körsetken, olar kamystan jasalgan kaíyklarda jüzip balyk avlaídy häm kamystan jasalgan üílerde jasaídy dep jazyp ketken. Soñgy XVI–XVII'äsirlerdiñ baslarynda Jaña Kosjetpes, Uíaly, [[Vozrojdenie atawı|Vozrojdenie]] atavlary paída boldy. Aral teñizine Jaña däría 1819'jyldan baslap sw kuíyvyn toktatty, al Kuvan däría 1823'jyldan sw kuímaí kaldy. Teñiz 1870'jyllary Sary kamys köli menen baílanysta bolgan dep körsetedi.
Rossiía eñ birinci ret Aral teñizine öz kemesin 1853'jyly tüsirdi. 1886 'jyl A.Nikolaevtiñ bascylygynda Aral teñizine ekspeditsiía cölkemlestirildi. Aral teñizniñ arka böleginde akademik L. Berg teñizdiñ balyklar düníasyn izertledi. Teñizdi balykcylyk retinde paídalanyv maksetinde patca Rossiíasy 1905'jyly jaña temir jol kurylysyn baslady. 1913'jyly Aral teñizi poselkasynda 1026 adam jasagan, ol 30 jyldaí kala dep ataldy. Aral balykcylyk izertlev stantsiíasy 1920'jyly düzildi, 1970'jylga cekem Aralda 34 tür balyk bolyp, sonyñ 24 türi öndiriste ähmiíetli bolgan. Häzirgi vakytta bul türlerden hec kaísy kalmagan. Aral teñizinde 1946'jyly 234–320 ts. balyk avlanyp, Kazakstan böliminde 5 balyk zavody, bir balyk kombinaty, al kubla Aralda 5 balyk zavody, 1 balyk konserva kombinaty, 20 balyk kabyllav punkti bolgan. Aral teñizi jagalavynda [[Moynaq|Moínak]] kalasynda 33 milletke jakyn xalyk jasagan. 1960–1990'jyllar aralygynda Moínak kalasynyñ xalgy 15 myñ adamga kyskaryp, al Kazakstannyñ Kyzyl orda oblasty jagalavlarynda 40 myñga camalas adamlar köcip ketken. 1992'jyly teñizdi qäddi 1948'jylga salystyrganda 50 metrge tüsip ketti. 1961–1981'jyllary swdyñ qäddi 8 metrge tüsti. 1992'jyly 18 metrge tüsip ketti, al teñizdiñ kölemi 3,1 metrge kyskaryp duzlylygy 2,5–3 märtebe asty. 1960'jyllary Aral teñizi basseínde sürilgen jerlerge swgaryv 1913'jylga salystyrganda 3 mln ga östi. Ämivdäría häm Syrdäríanyñ 64,6 kub metr swdy swgaryv ucyn paídalanyldy. 1957'jyly 58 gektarly Ämivdäríanyñ agymy bölimindegi jerinde ondatra terisi jylyna 1 mln. dana jetistirildi. Häzirgi vakytta ol 10 mıñ danaga camalas avlanady.
Ämivdäría menen Syrdäría sw jyínavcy maídany tav böliminde 350 km kv kuraídy. Syrdäría sw balansyn kar häm muzlardyñ esabynan toplap, al Ämivdäría muzly, karly häm jer asty swlary häm az mugdarda javyn-cacyn swlary menen toíynady.
|
