|
|image_bathymetry =
|caption_bathymetry =
|location = [[Qazaqstan|Kazakstan]], [[O'zbekstan|Özbekstan]]
|coords = {{coor at d|45|N|60|E|type:waterbody_scale:5000000}}
|type = [[endorheic]]
|outflow =
|catchment =
|basin_countries = <small>[[Qazaqstan|Kazakstan]], [[O'zbekstan|Özbekstan]], [[Turkmenistan]], [[Tajikistan]], [[Afghanistan]] </small>
|length =
|width =
== Aral ten'izinin'teñizini qısqashakyskaca tariyxıtariíxy ==
[[File:Aral sea.gif|250px|thumb|2000-2011]]
Aral ten'iziteñizi qumlıkumly qurg'aqkurgak klimatlıklimatly ortalıqtaortalyqta jaylasqanjaílaskan bolıpbolyp ol a'yiemgiäíiemgi Sarmat ten'iziteñizi qaldıqlarının'kaldyklarynyñ biri bolıpbolyp esaplanadıesaplanady. Ten'izdin'Teñizdiñ uzınlıg'ıuzynlygy 1950 jılları'jyllary 426 km bolsa, al eni 284 km di qurag'ankuragan, onın'onyñ en'eñ shuqırcukyr jerinin'jeriniñ teren'ligitereñligi 68 metr bolg'anbolgan. Ten'izdin'Teñizdiñ 96%'in suwsw menen qaplag'ankaplagan, onın'onyñ 4%'in qurg'aqlıqkurgaklyk qurag'ankuragan. Ten'izTeñiz suwıswy aylanısıaílanysy yamasaíamasa ha'reketihäreketi saat tili boyınshaboíynca ha'rekethäreket etedi. Ten'izTeñiz kaynozoykaínozoí erasıerasy ortalıg'ındaortalygynda 21 mln. jılıjyly, 1200'jyl jıl burınburyn Aral ten'iziteñizi KaspiyKaspií ten'iziteñizi menen baylanıstabaílanysta bolg'anbolgan, bul 1573 jılg'ajylga shekemcekem dawamdavam etken.
BurınBuryn [[A'miwda'rya|Ämivdariía]] (Okus) UzboyUzboí deltasınandeltasynan [[Kaspiy ten'izi|Kaspií teñizi]]ne quyg'ankuígan, al Torg'ayTorgaí daryasıdaríasy Aralg'aAralga quyg'ankuígan. Belgili grek alımıalymy KlavdiyKlavdií PtolomeyPtolomeí 1800 jıljyl burınburyn jasag'anjasalgan bolıpbolyp, ol o'zinin'öziniñ "Almagest" (UllıUlly qurılısshıkurylyscy) miynetindemiínetinde du'nyanın'düníanyñ kartasınkartasyn sızg'ansyzgan, ol kartanıkartany 27 bo'lekkebölekke bo'ldiboldy. Sonın'Sonyñ 22-kartasındakartasynda Aral ten'iziteñizi menen KaspiyKaspií ten'izleriteñizleri su'wretlengensüvretlengen. Kartada ko'rsetiwinshekörsetivince KaspiygeKaspiíge ZarafshanZarafcan ha'mhäm A'miwda'ryaÄmivdäría (Okus) quyıpkuíyp turg'anturgan. A'miwda'ryaÄmivdäría 62000 jıljyl burınburyn TyanshanTíancan tawınantavynan baslap Fergana oypatlıg'ınanoípatlygynan ag'ıpagyp o'tkenötken. Sonın'Sonyñ menen birge sayaxatshısaíaxatcy [[Marko Polo]] og'anogan "İonIon" dep at bergen, al [[Sırda'rya|Sırda'ryanıSyrdäríany]] YaskartÍaskart dep atag'anatagan. Aral ten'iziteñizi jag'asınanjagasynan (SarıqamısSarykamys, Akespe) den 80 m teren'liktentereñlikten arxeologiyalıqarxeologiíalyk qazılmalarkazylmalar boyınshaboíynca tasqataska aylang'anaílangan kit omırtqasının'omyrtkasynyñ ha'mhäm qızılkyzyl balıqtın'balytyñ su'yeklerisüíekleri tabıldıtabyldy, ol oligatsena da'wirindedävirinde jasag'anıjasagany anıqlandıanyklandy. UsıUsy orıng'aorynga jaqınjakyn yamasaíamasa [[No'kis|No'kistin'Nökistiñ]] qublakubla ta'repindetärepinde jaylasqanjaílaskan [[Shılpıq|Shılpıqtın'Cylpyktyñ]] a'tiraplarınanätiraplarynan akula tisi qaldıg'ıkaldygy tabıldıtabyldy, bul sonnan derek beredi ten'izteñiz a'yyemgiäííemgi da'wirlerdedävirlerde du'nyalıqdüníalyk okeanlar menen baylanstabalansta bolg'anınbolganyn ko'rsetedikörsetedi.
A'yyemgiÄííemgi tariyxıytariíxyí qolkol jazbalarda Aral ten'izinteñizin o'zöz da'wirlerindedävirlerinde ha'rhär qıylıkyíly atlar menen atag'anatagan, mısalımysaly: 880'jyly jılı İbnIbn Xordadbek onıony "Kurder" ko'liköli dep atasa, 961'jyly jılı İstaxdiIstaxdi "Kazbin" dep atag'anatagan, al 1334 jılı'jyly Xafizi "Abduda" dep atag'anatagan, son'soñ XIII-a'sirdenäsirden baslap ha'zirgihäzirgi atıaty menen atalıpatalyp kiyatırkiíatyr.
SayaxatshılarSaíaxatcylar Aral ten'izinteñizin kartag'akartaga ha'rhär qıylıkyíly da'wirlerdedävirlerde suwretkeswretke tu'sirgentüsirgen. OnıOny kartag'akartaga anglichanlıanglitcanly Djenkinson 1758'jyly jılıkartaga kartag'a tu'sirgentüsirgen bolsa, al 1664'jyly jılıgollandly gollandlı NikolayNikolaí Bitsen tu'sirgentüsirgen. Ten'izdin'Teñizdiñ ta'biyatıntäbiíatyn izertlewdeizertlevde Butakov penen Shevchenkonın'Cevtcenkonyñ miynetlerimiínetleri ju'da'jüdä ko'pköp boldıboldy. Butakov ekspeditsiyag'aekspeditsiíaga eki qayıqkaíyk tayarlaptaíarlap, kemenin'kemeniñ kapitanıkapitany etip QaraKara ten'izdin'teñizdiñ ten'izshisinteñizcisin qoydıkoídy, al ekinshiekinci kemede Shevchenkonın'Cevtcenkonyñ o'ziözi 27 adam menen ten'izditeñizdi sayaxatsaíaxat etti. Aral ten'izinteñizin Butakov o'zinin'öziniñ ekspeditsiyasıekspeditsiíasy menen birge ju'ripjürip 1840'jyly jılıkartaga kartag'a tu'sirgentüsirgen.
Mag'lıwmatlarMaglyvmatlar boyınshaboíynca 1592 jılı'jyly [[Barsakelmes atawı|Barsakelmes]] atawının'atavynyñ batısbatys bo'limibölimi qurg'aqshılıqkurgakcylyk penen qosıldıkosyldy, al keyinkeíin ala ten'izdin'teñizdiñ tolısıwıtolycyvy menen qaytadankaítadan qurg'aqshılıqtankurgakcylyktan ayırıldıaíyryldy. AngliyalıAngliíaly Tomson 1740'jyly jılıjazyvynca jazıwınshatömengi to'mengiÄmivdäríada A'miwda'ryadakarakalpaklar qaraqalpaqlar jasaydıjasaídy dep ko'rsetkenkörsetken, olar qamıstankamystan jasalg'anjasalgan qayıqlardakaíyklarda ju'zipjüzip balıqbalyk awlaydıavlaídy ha'mhäm qamıstankamystan jasalg'anjasalgan u'ylerdeüílerde jasaydıjasaídy dep jazıpjazyp ketken. Son'g'ıSoñgy XVI-XVII a'sirlerdinXVI–XVII'äsirlerdiñ baslarındabaslarynda Jan'aJaña QosjetpesKosjetpes, UyalıUíaly, [[Vozrojdenie atawı|Vozrojdenie]] atawlarıatavlary paydapaída boldıboldy. Aral ten'izineteñizine Jan'aJaña da'ryadäría 1819 jıldan'jyldan baslap suwsw quyıwınkuíyvyn toqtattıtoktatty, al QuwanKuvan da'ryadäría 1823'jyldan jıldansw suwkuímaí quymay qaldıkaldy. Ten'izTeñiz 1870'jyllary jıllarıSary Sarıkamys qamıs ko'liköli menen baylanıstabaílanysta bolg'anbolgan dep ko'rsetedikörsetedi.
RossiyaRossiía en'eñ birinshibirinci ret Aral ten'izineteñizine o'zöz kemesin 1853'jyly jılı tu'sirditüsirdi. 1886 jıljyl A.Nikolaevtin'Nikolaevtiñ basshılıg'ındabascylygynda Aral ten'izineteñizine ekspeditsiyaekspeditsiía sho'lkemlestirildicölkemlestirildi. Aral ten'iznin'teñizniñ arqaarka bo'legindeböleginde akademik L. Berg ten'izdin'teñizdiñ balıqlarbalyklar du'nyasındüníasyn izertledi. Ten'izdiTeñizdi balıqshılıqbalykcylyk retinde paydalanıwpaídalanyv maqsetindemaksetinde patshapatca RossiyasıRossiíasy 1905'jyly jılı jan'ajaña temir jol qurılısınkurylysyn basladıbaslady. 1913-jılı'jyly Aral ten'iziteñizi poselkasındaposelkasynda 1026 adam jasag'anjasagan, ol 30 jıldayjyldaí qalakala dep ataldıataldy. Aral balıqshılıqbalykcylyk izertlewizertlev stantsiyasıstantsiíasy 1920'jyly jılı du'zildidüzildi, 1970-jılg'ajylga shekemcekem Aralda 34 tu'rtür balıqbalyk bolıpbolyp, sonın'sonyñ 24 tu'ritüri o'ndiristeöndiriste a'hmiyetliähmiíetli bolg'anbolgan. Ha'zirgiHäzirgi waqıttavakytta bul tu'rlerdentürlerden heshhec qaysıkaísy qalmag'ankalmagan. Aral ten'izindeteñizinde 1946-jılı'jyly 234-320234–320 ts. balıqbalyk awlanıpavlanyp, QazaqstanKazakstan bo'limindeböliminde 5 balıqbalyk zavodızavody, bir balıqbalyk kombinatıkombinaty, al qublakubla Aralda 5 balıqbalyk zavodızavody, 1 balıqbalyk konserva kombinatıkombinaty, 20 balıqbalyk qabıllawkabyllav punkti bolg'anbolgan. Aral ten'iziteñizi jag'alawındajagalavynda [[Moynaq|Moínak]] qalasındakalasynda 33 milletke jaqınjakyn xalıqxalyk jasag'anjasagan. 1960-19901960–1990'jyllar jıllararalygynda aralıg'ındaMoínak Moynaqkalasynyñ qalasının' xalg'ıxalgy 15 mın'myñ adamg'aadamga qısqarıpkyskaryp, al Qazaqstannın'Kazakstannyñ QızılKyzyl orda oblastıoblasty jag'alawlarındajagalavlarynda 40 mın'g'amyñga shamalascamalas adamlar ko'shipköcip ketken. 1992'jyly jılıteñizdi ten'izdin' qa'ddiqäddi 1948 jılg'ajylga salıstırg'andasalystyrganda 50 metrge tu'siptüsip ketti. 1961-19811961–1981'jyllary jıllarıswdyñ suwdın' qa'ddiqäddi 8 metrge tu'stitüsti. 1992 jılı'jyly 18 metrge tu'siptüsip ketti, al ten'izdin'teñizdiñ ko'lemikölemi 3,1 metrge qısqarıpkyskaryp duzlılıg'ıduzlylygy 2,5-35–3 ma'rtebemärtebe astıasty. 1960-jılları'jyllary Aral ten'iziteñizi basseyndebasseínde su'rilgensürilgen jerlerge suwg'arıwswgaryv 1913-jılg'ajylga salıstırg'andasalystyrganda 3 mln ga o'stiösti. A'miwda'ryaÄmivdäría ha'mhäm Sırda'ryanın'Syrdäríanyñ 64,6 kub metr suwdıswdy suwg'arıwswgaryv ushınucyn paydalanıldıpaídalanyldy. 1957 jılı'jyly 58 gektarlıgektarly A'miwda'ryanın'Ämivdäríanyñ ag'ımıagymy bo'limindegibölimindegi jerinde ondatra terisi jılınajylyna 1 mln. dana jetistirildi. Ha'zirgiHäzirgi waqıttavakytta ol 10 mın'mıñ danag'adanaga shamalascamalas awlanadıavlanady.
A'miwda'ryaÄmivdäría menen Sırda'ryaSyrdäría suwsw jıynawshıjyínavcy maydanımaídany tawtav bo'limindeböliminde 350 km kv quraydıkuraídy. Sırda'ryaSyrdäría suwsw balansınbalansyn qarkar ha'mhäm muzlardın'muzlardyñ esabınanesabynan toplap, al A'miwda'ryaÄmivdäría muzlımuzly, qarlıkarly ha'mhäm jer astıasty suwlarıswlary ha'mhäm az mug'dardamugdarda jawınjavyn-shashıncacyn suwlarıswlary menen toyınadıtoíynady.
Aral ten'izinin'teñiziniñ suwsw resursıresursy 127 kub km quraydıkuraídy. 1970-jılları da'ryanın'jyllary suwg'armalıdäríanyñ swgarmaly jerlerge paydalanıwpaídalanyv boyınshaboíynca ha'rhär qıylıkyíly mag'lıwmatlarmaglyvmatlar bar onın'onyñ 33,5-375–37,0 km kubtıkubty qurag'ankuragan. KeyingiKeíingi waqıtlarıvakytlary ulıwmaulyvma suwsw menen ta'miyinleniwtämiíinleniv sistemasısistemasy joqarıjokary ag'ısıagysy 22 km kub, ortashaortaca ag'ısagys 10-1210–12 km kub, to'mengitömengi 10 km kub. 1930-40 1930–40'jılları da'ryadäría suwının'swynyñ ortashaortaca minerallıg'ıminerallygy 0,25 ml/g bolsa, al joqarıjokary bo'limindeböliminde 0,50 ml/g bolg'anbolgan. 1960-jıldan'jyldan baslap suwdın'swdyñ duzlılıg'ıduzlylygy joqarıjokary da'rejededärejede artıpartyp ketti. 1960'jyllary jıllarıtömengi to'mengiÄmivdäría A'miwda'ryabölimindegi bo'limindegikamyslyklar qamıslıqlar florasıflorasy 200 mın'myñ gektar bolıpbolyp, onın'onyñ o'nimdarlıg'ıönimdarlygy 78-25578–255 ts 'ge deyindeíin boldıboldy. Da'ryaDäría suwının'swynyñ tartılıptartylyp ketiwiketivi sebebinen bul jerlerde qamıslıqlarkamyslyklar azayıpazaíyp ketti. Ha'zirgiHäzirgi waqıttavakytta onın'onyñ o'nimdarlıg'ıönimdarlygy 5-155–15 ts 'ge tu'siptüsip qaldıkaldy. A'miwda'ryaÄmivdäría tiykarınantiíkarynan muzlımuzly qarlıqarly suwsw menen ta'miynleniptämiínlenip onın'onyñ azg'antayazgantaí bo'liminbölimin 1 mm jawınjavyn-shashıncacyn suwıswy menen ta'miynleneditämiínlenedi. No'kiskeNökiske jaqınlag'ananjakynlaganan baslap A'miwda'ryaÄmivdäría deltasıdeltasy baslanadıbaslanady. Ol 7 mın'myñ km kv iyeleydiiíeleídi. A'miwda'ryaÄmivdäría suwg'armalıswgarmal jerlerdin'jerlerdiñ 2,5 mın'myñ gektarıngektaryn ta'miynleyditämiínleídi. UlıwmaUlyvma QaraqumKarakum kanalıkanaly aralıg'ındaaralygynda ha'zirgihäzirgi waqıttavakytta 1200 km 'den zıyatzyíat bolıpbolyp, kanaldın'kanaldyñ suwının'swynyñ 20% 'ti qumg'akumga sin'ipsiñip ketedi, al 22% 'ti ha'rhär qıylıkyíly tarmaqlarg'atarmaklarga ketedi. AÄmivdäría 1934–60'miwda'rya 1934-60 jılları Aral ten'izineteñizine 38,6 km kubkubty di quyg'ankuígan. Ha'zirgiHäzirgi waqıttavakytta 2-42–4 km kub suwdıswdy jılınajylyna quyadıkuíady. Aral ten'izitenñizi basseynidebasseínide biotanın'biotanyñ o'zgeriwiözgerivi, jerdin'jerdiñ shorlanıwıcorlanyvy, qurg'awıkurgavy ulıwmaulyvma 3,23 mln gektardıgektardy quraydıquraídy. Ha'zirgiHäzirgi waqıttavakytta A'miwda'ryaÄmivdäría deltasındadeltasynda ten'izteñiz jag'alawlarındajagalavlarynda ortashaortaca jer u'stindegiüstindegi fito massa yamasaíamasa qamıslıqlarkamyslyklar 1876 ts /ga bolıpbolyp qurg'aqkurgak jerlerde 37,6 ts /ga, al duzlıduzly jerlerinde 18,3 ts /ga quraydıkuraídy.
[[Kategoriya:Tariyx]]
|
