Alisher Nawayı: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq
Content deleted Content added
Qaraqalpaq (talqılaw | úlesi) Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
Qatar No 13:
A'liysher ata-anasınan jetim qalıp, on bes jaslarınan baslap dostı Xusayn Bayqara menen birlikte A'bilqasım Babur sarayına xızmetke kiredi. Sol jılları ol o'z zamanının' en' a'jayıp adamları parsı-ta'jik a'debiyatının' ko'rnekli shayırı A'bdiraxman Ja'miy ha'm Mashxadtın' danıshpan adamları Sayd Xasan Ardasher ha'm Kamal Turbatiyler menen ushrasqan.
Biraq bul da'wirlerde de Xorasan taxtı ushın bolg'an sawash ja'njellerdin' izi u'zilmeydi. 1459-jılı Xorasan taxtın iyelegen' A'bdisayıt mırza zalım ha'm reyimsiz bolıp shıg'adı. Bunnan keyin Nawayı ilajsız [[Samarqand|Samarqandqa]] ketiwge ma'jbu'r boladı. Ol Samarqandta ko'p g'ana alımlar menen ushırasıp birneshe doslar arttırg'an. Son'ınan 1469-jılı o'zinin' dostı Xusayn Bayqaranın' Xorasan taxtın iyelewine baylanıslı
Xiratqa qaytıp kelgen.
A'lisher Nawayı Xiratqa qaytıp kelgennen keyin sol waqıtları patsha bolıp turg'an o'zinin dostı Xusayn Bayqaranın' birinshi wa'ziri bolıp tayınlanadı. Ol wa'zir bolıp turg'an wag'ında a'tirapına ko'p g'ana alım ha'm dilwarlardı jıynap, Xorasannın' abadanlıg'ı ushın xızmet etken. Elde a'dalat ha'm ta'rtip ornatıwg'a belsene qatnasqan. Biraq o'zleri Temuriy a'wladlarınan esaplansa da bilimsiz ha'm parasatsız bolg'an ayırım saray a'meldarlarına Nawayının' bul ha'reketi unamaydı. A'sirese wa'zirlik orıng'a talasqan Majitdin bug'an jamanlıq isleydi. Solay etip Nawayı saraydan shetletilip, Astrabad qalasına ha'kim etip jiberiledi. Biraq bul sheshim negizinen alg'anda su'rgin menen barabar edi. Nawayı Astrabadta u'sh jılg'a shamalas bolg'an. Biraq den-sawlıg'ınan ayırılıp Xiratqa qaytıp kelgen. Keyingi o'mirinin' ha'mmesinde ko'rkem shıg'armalar jazıwg'a bag'ıshlag'an. Solay etip Nawayı 1501-jılı 3 yanvarda alpıs jasında qaytıs boladı.
A'liysher Nawayı ko'p g'ana epikalıq shıg'armalar jazdı. Bulardın' arasında 1482-1485 jıllarda jazılg'an '[[A'liysher Nawayı - Xamsa|Xamsa]]' (Bes kitaptan ibarat da'stan). 1499-jılı jazılg'an 'Lisanut-tayr' (Quslar tili) shıg'armaları ayrıqsha dıqqatqa iye. A'sirese 'Xamsa' A'liysher Nawayının' dan'qın pu'tkil a'lemge jayg'an edi. A'lbette xamsa jazıw Ku'nshıg'ıs ellerinde burınnanaq bar da'stu'r. Xamsa do'retiw isinde eliwden artıq shayırlar qatnasqan bolsa da, bul bag'darda tek to'rt adam g'ana putkil du'nyag'a belgili bolıp qaldı. Bulardan en' birinshi ma'rtebe 'Xamsa' jazıwdı baslag'an' ko'rnekli a'zerbayjan shayırı Nizamiy Ganjaviy (XII a'sir) ha'm bunnan eki a'sir keyin Hind elinde Xısıraw Dexleviy, Nawayının' zamanlası ko'rnekli parsı-ta'jik shayırı [[A'bdiraxman Ja'miy|A'bdiraxman Ja'miy]] ha'm A'liysher Nawayının' o'zi. Bul jazılg'an Xamsalar negizinen
bir derekke tiykarlang'an bolsa da, biraq olardın' ha'r biri bir-birinen parıq qıladı. Sebebi ha'r Xamsada jaratılg'an obrazlarda shayırlardın' jasaw da'wirine qarap a'dewir o'zgerislerge ushırag'an. Bul jag'daylar ko'birek Xısıraw, Bahram, Farhad ha'm Shiyrin obrazlarında a'dewir ko'zge taslanadı. Bunnan tısqarı Nizamiy, Dexleviy, Ja'miyler Xamsanı parsı tilinde jazg'an bolsa, A'liysher Nawayı tu'rki tilinde jazadı. Bul jag'ınan qarag'anda da A'liysher Nawayının' miyneti og'ada u'lken. Nawayı Xamsa jazg'anda da o'zinen aldın o'tken ustazlarına u'lken hu'rmet penen qaraydı. En' birinshi ma'rtebe Xamsa jazıp qaldırg'an Nizamiy Ganjaviydi alg'ıslap:<br>
Emes an'sat, bul zaman ishinde turmaq, <br>
Qatar No 37:
'Leyli Ma'jnu'n', 'Farxad ha'm Shiyrin' ha'm 'Jeti ıqlım' da ıshqı muxabbat ma'seleleri menen birlikte a'dalatlı ha'm a'dalatsız patshalar obrazı menen ushırasamız. A'lbette bul da'standag'ı syujetler Ku'nshıg'ıs ellerine burınnan-aq ko'p tarqalg'an arablardın' 'Qays ha'm La'yli', Mısır ha'm Assiriyanın 'Jeti go'zzal', 'Mehribanu ha'm Shiyrin' qıssalarınan alıng'an. Solay bolsada bul obrazlardı Nawayı o'z da'wirine a'dewir jaqınlastıradı. Usınday sebepler menen ha'r Xamsada patshalar obrazı ha'r qıylı. Xısıraw menen Bahram geyde a'dalatlı, bazda a'dalatsız bolıp ko'rinedi. Ashıqlar obrazında da tap sonday o'zgeshelikler bar. A'lbette bug'an sebepshi bolg'an jag'daylar da bar edi. Nawayı da'wirindegi belgili shayır qız Rabiyanın' bir quldı jaqsı ko'rip qalıwı, yaki bolmasa Temurdin' aqlıg'ı Xalil mırzanın' bir temirshinin qızı Shadimu'lkti jaqsı ko'riwi, “Ma'jgu'n” - dep atap onın' u'stinen ku'liw ha'm onın' ashıq bolg'anı ushın ayıplanıp su'rginde bolıwı, son'ınan Shadimu'lktin' o'z ashıg'ı qa'biri u'stine barıp ko'ksine qanjar urıp qaytıs bolıwı Nawayının' ashıqlıq haqqındag'ı da'stanlarg'a qol urıwına sebepshi bolg'anlıg'ına hesh kim gu'manlana almaydı. Sonın' ushında Nawayının' qa'lemine tiyisli bolg'an tu'rki tilindegi 'La'yli ha'm Ma'jnu'n' a'dewir ta'sirli bolıp shıqqan.
Al Farxad obrazı bolsa Xamsada pu'tkilley jan'a obraz. Bul erte da'wirdegi qıssalardın' hesh birewinde de joq. Sonın' ushında Nawayı bul obrazdı sol waqıttag'ı Xorasandag'ı suw tansıqlıg'ı na'tiyjesinde o'zi oylap tapqan ha'reketshil obraz. Ol a'piwayı xalıq arasınan shıqan a'dalatlı, sadaqatlı ha'm batır jigit. Al İskender Zulqarnayın obrazı Nawayı xamsasında pu'tkilley o'zg'eshe. Nizamiy ha'm Dexleviyde İskender sha'wketli patsha bolıw menen bir qatarda payg'ambar sıpatında su'wretlegen. Al A'liysher Nawayı bolsa [[İskender Zulqarnayın|İskender Zulqarnayın]] (Aleksandr Makedonskiy) en' baslı sıpatı onın' aqıllı, ku'shli ha'm bilimli bolıwında dep biledi. Sonın, ushında İskender o'z a'tirapına ko'p g'ana alımlardı jıynag'an. Bular Nan'umojis (Aristoteldin' atası), Platon, Sokrat, Gippokrat, Pifagor ha'm tag'ı basqalar.
Bul jolda Nawayı a'lbette realistlik joldan barg'an İskender Zulqarnayınnin' dan'qqa erisiwinde a'yyemgi Gretsiya alımlarının' tutqan ornın ashıp ko'rsetken. Solay etip, A'liysher Nawayının, qa'lemi menen tu'rki tilinde payda bolg'an Xamsa pu'tkil du'nya a'debiyatının' en' jarqın g'a'ziynelerinen orın aldı
| |||