Ájiniyaz Qosıbay ulı: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq
Content deleted Content added
Qaraqalpaq (talqılaw | úlesi) Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
Qatar No 1:
'''A'jiniyaz Qosıbay ulı''' (a'debiy laqabı ''Ziywar'') - XIX a'sirdegi qaraqalpaq klassik a'debiyatının' en' ko'rnekli wa'killerinin' biri. Ol do'retiwshiliginde o'zine ta'n o'zgeshelikke iye, og'ada talantlı, oqımıslı, medreseni ayrıqsha tamamlag'an aqun, ulama, ko'rkem so'z sheberi sıpatında basqalardan ayrılıp turatug'ın uqıplılıq penen o'z da'wirinin' progressiv idealların ju'zege shıg'ardı, anıq turmıs haqıyqatlıg'ın sheber qurılg'an poetikalıq obrazlı ibaralarda o'tkir oy-pikirler menen ta'sirli sa'wlelendirdi.
A'jiniyaz shayır 1824-jılı [[Moynaq|Moynaq]] rayonı aymag'ında qaraslı "Qamıs bo'get" degen jerde orta xallı diyxan xojalıg'ında du'nyag'a keledi. Ol qaraqalpaqtın' Qon'ırat arısı ashamaylı [[Urıw|urıwının']] saqıw tiresinen. A'jiniyazdın' a'kesi Qosıbay, onın' a'kesi Baltabek, arg'ı atası Aqjigit o'z da'wirinin' batır, sawatlı adamları bolg'an. Anası Naziyra so'zge sheshen, dilwar, ha'zir juwap, o'tkir pikirli adam bolıp xalıq danalıqların, naqıl-maqallardı, ushırma so'zlerdi, da'stanlardı, terme-tolg'awlardı, xalıq qosıqlarların ju'da' jaqsı bilgen. A'jiniyaz jasınan ziyrek bolıp, awıllıq meshit-mektepte oqıp bilim alg'an. Onın' tuwısqan dayısı Elmurat aqun degen adam o'z da'wirinin' og'ada sawatlı, bilimdan adamı bolıp ol Buxaradag'ı Mir Arab medresesinde oqıp kelgen. Elmurat axun diniy kitaplar menen birge o'zinin' uy kitapxanasında [[Xoja Axmet Yasawiy|Xoja Axmet Yasawiy]], Sulayman Baqırg'aniy, Suwpı Allayar, Rabguziy, [[A'bilqasım Ferdawsiy|Ferdawsiy]], Bedil, [[A'liysher Nawayı|Nawayı]], [[Maqtımqulı|Maqtımqulı]], Xafız, Shiyraziy tag'ı da basqa kitaplardı saqlag'an, olarg'a qızıg'ıp ilim-bilim u'yrengen. A'jiniyazg'a dayısı ustazlıq etip ilim-bilim u'yreniwge bag'darlaydı. U'yindegi kitaplarınan oqıwına basshılıq etedi. Na'tiyjede A'jiniyazda so'z u'stinde islew – shayırlıq talantı ha'm ilim uyreniwge qızıg'ıw payda boladı. Usınday bag'darda ol ustazının' jolın dawam ettirip Xiywadag'ı Sherg'azı xan medresesine oqıwg'a baradı. 1840-1844 jıllarda Xorezm, Xiywada ilim-bilim uyrenedi. Sherg'azı xan medresesinde oqıg'an da'wirinde A'jiniyaz pu'tkil Shıg'ıs du'nyası, arab a'debiyatı, ma'deniyatı, Orta Aziya ha'm Qazaq dalasına belgili bolg'an ulama-mashayıqlar, pu'tkil Turan-Turkistan miyrasları menen o'zinin' tu'p nusqasında arab, parsı tillerinde tanısadı.
A'jiniyaz [[Medrese|medresede]] ta'lim alg'an waqıtında a'yyemgi grek ma'deniyatı, arab a'debiyatı, tariyxı, ma'deniyatı, shıg'ıs xalıqları tilleri, a'debiyatı, filosofiyası boyınsha jeterli, tıyanaqlı bilim aldı. Din İslam qag'ıydaların uyretetug'ın sabaqlar menen birge du'nya sırların ashqan alımlardın' ha'm zulımlıq, a'dilsizlik sebeplerin ashkaralawshı shayır, oyshılardın' shıg'armaların terennen o'zlestiredi. Atap aytqanda Xoja Axmet Yassauiy Xikmetlerinen baslap, Sulayman Baqırg'aniy, Suwpı Allayar - XVII a'sirde jasag'an Orta Aziyalı shayır – oyshıl. Onın' "Sufı Allayar" yamasa "Subatil-ajiyn"- "A'jizlerdin' ku'sheyiwi" dep atalg'an miyneti ekinshi ret tu'rki tilinde jazılıp XIX a'sirde Baku, Kazan Tashkent, Xiywa bir neshe ma'rtebe basılıp xalıq arasına "Suwfı Allayar" degen at penen kennen taralg'an. Rabg'uziydin' "Qıssasul-enbiya"- Payg'ambarlardın' o'mir bayanları haqqında jazılg'an kitap, Ferdawsiydin' "Shaxnama", Quran kitapları: "Xaftiyek", "Muxtaser", "Fikx Kaydaniy", Xa'dislerden: "Qırıq xa'dis", "Misbahil a'nwar" - Nurlardın' shırag'ı, "Muftaxil janan"- Ja'nnetlerdin' gilti kitapların, Abulg'azı Baxadurxannın' "Tu'rkler shejiresi" t.b. miynetlerdi tu'p nusqada arab parsı tillerinde oqıp o'zlestirgen. Bulardan basqa A'jiniyaz Qorqıt Ata jırlarınan baslap Yusup Xas Xa'jibtin' "Kutadgu bilik", Maxmud Qashqariydin' "Tu'rk so'zligi", Axmet Yugnakiydin' "Xibbat ul hikayıq"-Xaqıyqatlar sıylıg'ı, Xorezmiydin' "Muxabbatnama", Abulg'azı biy Arab Muxamed xannın' "Og'uznama", bulardan basqa "Qıpshaqlar so'zligi", Saadiydin' "Gulistan", Xafız, Bedil Nawayı, Maqtımqulı shıg'armalarında teren' o'zlestiredi. A'jiniyaz usı jıllarda Orta Aziyalıq tu'rki a'debiy tilinde jazılg'an ha'm tas baspa usılında basılıp shıqqan "Yusup-Zliyxa", "G'a'rip Shaxsa'nem", "Farxad-Shiyrin", "Zuxra-Tayır" ha'm tag'ı basqada shıg'ıs xalıq [[Da'stan|da'stanların]] teren' o'zlestirgen. Bulardı uyrenip alıp qıssaxanlıq etip xalıq aldında aytıp berip ju'rgen. A'jiniyaz usınday bag'darda u'sh tildi teren' mengeriw menen pu'tkil shıg'ıs du'nyası da'stu'rlerin teren' o'zlestiriw negizinde pu'tkil ja'hang'a ma'lim klassik shayır ha'm axun bolıp jetilsken.
| |||