|
Arab xalqı ma'deniyatının', ulıwma islam dinindegi xalıqlardın' muqaddes ma'n'gi miyrası – '''Quran'''. Diniy alımlardın' tastıyıqlawınsha, "Quran" AllataalanınAllah Taalanın' [[Muxammed payg'ambar s.a.s.|Muxammed payg'ambarg'a]] waqıyawahiy qılg'an, jer ju'zindegi ba'rshe adamzatqa jibergen son'g'ı diniy ko'rsetpelerinin' toplamı. "Quranı Ka'rim" AllanınAllahtın' kalamı (so'zi) bolıp, onın' ha'r bir so'zi AllaAllah ta'repinen so'zbe-so'z aytılg'an ha'm JabrayılJabreyil perishte arqalı Muxammed payg'ambarg'a s.a.s. jiberilgen. AllataalaAllah Taala ta'repinen aqırg'ı payg'ambar Muxammed alayhissalamgsallalahuw alayhi wassalamg'a jiberilgen bul son'g'ı kitap tap qıyamet qayım bolg'ang'a shekedeyin adamlar arasında ma'n'gi a'melge asırıladı. "Quranı Ka'rim" tek belgili qa'biyle, xalıq ha'm ellerge g'ana emes, al ba'rshe adamzatqa, jer ju'zindegi barlıq xalıqlarg'a jiberilgen.
Quranı Ka'rimnin' waqıyawahiy qılıp jiberiliwi madaddesmuqaddes ramazan ayının' jigirma jetinshi ku'ni tu'nde baslag'an. Sonın' ushın da bul ay muqaddes esaplanadı, oraza tutılg'an ku'nlerdin' jigirma jetinshi tu'nlerinde "Laylat ullllul Qa'dir", yag'nıy qudiret tu'ni, ilahiy qudiret payda bolg'an teberik tu'n dep ulıg'lanadı.
Quranda [[islam dini]] nızam-qag'ıydaları, isenim sha'rtleri, huqıq ha'm moral normaları, insan ushın paydalı bolg'an, ha'mme zamanlarg'a da tuwrı keletug'ın ha'm qıyametke shekemdeyin o'zgermeytug'ın hikmetli hu'kimler jazılg'an. Quranı Ka'rimnin' tiykarg'ı mazmunı ha'm maqseti adamzat ideologiyasında ko'p quraytug'ındı rawajlandırıw ha'm İslam dinin orınlaw.
Quranı Ka'rim 23 jıl dawamında ko'n'ilge sin'dirilgen. Muxammed payg'ambardın' s.a.s. buyrıqlarına muwapıq Quran ha'r qıylı ko'lemdegi 30 bo'limge 114 su'rege bo'linedi ha'm 77439 kaliyma, 325743 ha'ripten ibarat 6236 ayat jaylastırılıp, ha'r bir su'rege at berildi. Qurannın' son'g'ı ayatı MuhammetMuhammed payg'ambardın' s.a.s. o'liminen 18 ku'n burın kewilge ornatıladı. Qurannın' birinshi su'resi - "Fatiyha", keyingisong"isi bir ju'z on to'rtinshisi "An-nas" su'resi.
Qurandag'ı su'reler [[Ma'kkeMekke]] ha'm [[Ma'diyne]] su'relerine bo'linedi. 86 su're, 4780 ayat Ma'kkedeMekkede 610-622-jıllarda, 28 su're, 1456 ayat Ma'diynede 622-632-jıllarda ko'n'ilge jaylastılıg'an.
Quran Muhammed payg'ambar s.a.s. ta'repinen ele ja'mlenip toplam halına keltirilgen edi. Payg'ambar o'lgens.a.s. qaytis bolg"an waqıtta Quran saqabalarsahabalar, qarıy-hafızlar ta'repinen tolıq yadqa alınıp, qurma ag'ashının' qabıqlarına, tastaxtalarg'a, teri ha'm basqa na'rselerge jazıp qoyılg'an edi. Sol da'wirlerde Quranda tolıq yadqa bilgen saqaba ha'm habızlardanhafizlardan 30 adam sanaqta bar edi. Payg'ambardın' s.a.s. 24 waqiyawahiy jazıwshı ka'tipleri bolg'an. Olar gezekpe-gezek ka'tiplik qılg'an. Muxammet (sallalahuw aleihi wassalam) payg'ambardın' en' belgili ka'tibi Zayd ibn Sabit raziyallahuwradiyallahuw anhuw bolg'an.
Mag'lıwmatlarg'a qarag'anda, Muxammed payg'ambar s.a.s. oqıwdı-jazıwdı bilmegen. Payg'ambar s.a.s.ayatlardı perisheperishte JabrayıldanJabreyilden (aleyhissalam) esitip, yadlag'an ha'm saqabalarına aytıp, uqtırıpuyretip turg'an, olar bolsa yadlap alg'an. Payg'ambar s.a.s. ha'r bir jan'a ayattı qaysı su'rege tiyisli ekenligin ha'm ornın ka'tiplerge tu'sindirip turg'an. Quran su'releri usılayınsha 23 jıl dawamında yadqa alıng'an ha'm xatqa tu'sirilgen.
Quranı Ka'rim tariyxta u'sh ma'rte toplam halına tu'sirilgen. Birinshi ma'retebe Muxammed payg'ambar s.a.s. zamanında, ekinshi ma'rte xaliyfa Abiw Ba'kir Sıdıq da'wirinde, u'shinshi ma'rte xaliyfa Usman Zunnurayn zamanında Quraysh qira'a'ti (dialektinde) toplanıp kitap halında keltirilgen.
Quranı Ka'rim xaliyfa Usman pa'rmanıbuyrig"i boyınsha arabsha kufiy ha'ripte altı nusqada jazılg'an. Olardın' besewi quraysh qira'a'ti menen oqıwdı u'yretug'ın qarıy-hafızlar menen birge Ma'kkeMekke, Sham, Kufa Basra ha'm Ma'diynege jiberilgen. Altınshısın xalifa Usman o'zleri ushın alıp qalg'an. A'ne usı altınshı kitap u'stinde xalifa Usman sheyit boladı ha'm qanı Quran betlerine to'gilgen.
Xalifa Usman QuranınQuranin Amir Temur Basradan Samarqandqa keltirilgen. 1869-jılda Tu'rkstan general-gubernatorı Konstantin Kaufmannın' buyrıg'ı menen podpolkovnik Serov onı Peterburgke alıp ketti.
Bul Quran eki ta'repine jazılg'an 353 paraq - yag'ınıy 706 betten ibarat bolıp, onın' biyikligi 68 santimetr, eni bolsa 53 santimetr.
1917-jıldag'ı Rossiyadag'ı ma'mleketlik awdarıspaqtan son' Peterburgta du'zilgen İslam ken'esi sho'lkeminin' talabası ha'm Leninnin' 1917-jıl 9-dekabrde shıg'arg'an buyrıg'ı menen bul Quran Rossiya musılmanlarına qaytarıp berildi. Bashqurstandag'ı Ufa din mekemesinde 1924-jılg'a shekem saqlandı. Bunnan keyin Tu'rkstandag'ı tariyxıy mu'zeyler ha'm a'yyemgi estelikler boyınsha du'zilgen komitettin' talapnaması ha'm Rossiya hu'kimettinin' qararı tiykarında xalifa Usman kitap halına keltirgen Quran 1924-jılı 18-avgustta u'lken saltanan penen Tu'rkstan avtonomiyalı respublikası paytaxtı Tashkentte alıp kelindi. Ha'zirge shekem bul kitap ju'da' qa'sterlenip, ko'zdin' qarashıg'ınday saqlanbaqta.
Quran a'sirler dawamında musılmanlardın' en' qa'dirli kitabı bolıp keldi, bir de bir kimse og'an du'zetiwo"zgeris kirgize almadı, zıyanın tiygize almadı. Bul tuwralı AllataalanınAllah Taalanın' arnawlı ayatı tu'sirilgen: "A'lbette, bul zikirdi (yag'ınıy Qurandı) Biz o'zimiz na'zikzir qıldıq ha'm onı o'zimiz saqlaymız" (15-"Hisir" su'resi, 9-ayat).
Ulamalardın' ta'riyplewinshe Quranı Ka'rimnin'<br />
:janı - ta'ha'ret<br />
:bası - baslama<br />
:anası - "FatimaFatixa" su'resi<br />
:qorg'anı -"Ayat al-QursiyKursiy<br />
:qa'lbi -"Yasin" su'resi<br />
:kelini -"Ar-rahman” su'resi<br />
| 