|
A'debiyat degende, [[ko'rkem]] a'hmiyetliligi ushın qaralatug'ın [[qıyalıy]] yamasa [[Doretiwshilik|do'retiwshilik]] shıg'armada na'zerde tutılıwı mu'mkin.
Ädebïyet(arabşa — asıl söz) — söz öneri, älewmettik mäni bar şığarmalar jïıntığı. Mazmunına qaraý sayasï, ğıl., tex., körkem Ä. bolıp bölinedi. Ä. atawı köbinese, körkem ädebïyet mağnasında qoldanıladı. A.Baýtursınov oğan “bir närseniñ jaýın, küýin, türin, tüsin, isin sözben kelistirip aýtw öneri”, “Söz öneri” dep bağa bergen. Ä. — jalpı önerdiñ bir salası. Biraq ol qoğamdıq sananıñ erekşe türi esebinde şındıqtı logïk. oýlaw jüýesimen emes, körkem til arqılı, söz öneriniñ küşimen swrettep körsetedi. Körkem beýneniñ sırtqı sulbasımen birge işki mazmunın, sırın oqırman tuşınıp sezine alatındaý etip aşadı, adamnıñ jan dünïyesi men işki sezim baýlığın közge elestetw arqılı qoğamdıq sanağa äser etedi. Onıñ “öner atawlınıñ eñ qïını jäne kürdelisi” (Balʹzak), “Önerdiñ eñ joğarğı türi” (V.Belïnskïý) bolatını da osıdan. Qazaq ta “Öner aldı — qızıl til” dep tegin aýtpağan. Ä-tiñ swretteýtini — adam. Onı jalpılaý emes, naqtı, tulğa (obraz) därejesine kötere daralap körsetedi. Adam qaşan da bir ortada ömir süredi, eñbek etedi, sol ortada özin jan-jaqtı tanıta, körsete biledi. Sondıqtan Ä. adamdı “qoğamdıq qarım-qatınastardıñ jïıntığı” (K.Marks) retinde, öz ortasınıñ şındığımen jan-jaqtı baýlanısta beýneleýdi. Dara tulğa aýnalasındağı tirşilikpen tutastıqta aşıladı. Adam beýnesin jasawda jeke bir adamğa tän minez-qulıqtı da, köpke ortaq sïpattardı da jïnaqtaw täjirïbesi paýdalanıladı. Tïptik beýne qaşanda jïnaqtaw jolımen jasaladı. Ömirde sïrek uşırasatın ne jïi kezdesetin derekterdiñ qaýsısı bolsa da tïptik bola aladı. Eñ bastısı — şındıqtıñ adam tabïğatına sïımdılığı jäne nanımdılığı. Sondıqtan da Ä. naqtı adammen birge sol adam ömir sürgen däwirdiñ şejiresi, körkem tarïxı bolıp tabıladı. Qazaq ädebïyetiniñ tarïxı — belgili mölşerde qazaq xalqınıñ tarïxı da, onda xalıq bastan keşken ärqïlı däwirler men onıñ adamdarınıñ beýnesi jasalğan, oý-armanı beýnelengen. Osınıñ bärin körkemdikpen swrettep tanıtwda Ä. tiliniñ mañızı ülken. Ol — jazwşılıq şeberliktiñ negizgi. “Ädebïyetşi… — qalamımen ğana jazbaýdı, sözben swret saladı, adamdı bir qalıpta ğana swretke tüsiretin swret öneri sïyaqtı emes, ünemi qozğalıs, äreket üstinde, tawsılmaýtın kezdeswler men qaqtığıstardıñ jağdaýında… swretteýdi” (M.Gorʹkïý). Ä. adamnıñ ömir tanwına, onıñ éstet. uğım-tüsinigin, sezimin baýıtwğa qızmet etedi. Onıñ tärbïyelik mäni zor, jarqın jasalğan jaqsı tulğalarğa oqırman eligedi, oğan uqsawğa tırısadı. Xalıq ömiriniñ jan-jaqtı beýnelengen swreti men onıñ körnekti ökilderiniñ beýnesin jasağan, azattıq, täwelsizdik jolındağı arman-tilegin swrettegen Ä. xalıqtıq bolıp sanaladı. Şığarmanıñ taqırıbı men ïdeyasın da onıñ xalıqtıq sïpatı belgileýdi. Ömirdi tanw men onı körkem beýnelewdiñ ğasırlar boýğı täjirïbesi Ä-tiñ özindik erekşelikterin twğızğan. Ol tegi jağınan épos, lïrïka, drama bolıp bölinedi. Olardıñ ärqaýsısı işteý birneşe türden (janrdan) turadı. Şındıqtı tanıp, körkem beýnelewdiñ ädisi de ärtürli. Olar belgili bir däwirdiñ özgeşelikterinen twadı. Älem Ä-i klassïcïzm, romantïzm, realïzm sïyaqtı şığarmaşılıq ädisterdi basınan ötkergen. Solardıñ işinde şındıqtı şınaýı beýnelewi, ömir qubılıstarın naqtı adam tağdırına baýlanıstırıp tereñ aşwı jağınan realïstik öner Ä. damwınıñ eñ bïik satısı sanaladı. Ä. — ulttıq kategorïya. Ol aldımen ulttıq türde, sol xalıqtıñ dästürleri men tarïxï damwınıñ erekşelikteri negizinde jasaladı. “Ädebïyettiñ mazmunın onıñ xalqınıñ ömiri beredi” degen V.G. Belïnskïý. Körkemdik izdeniste ol älem Ä-iniñ ozıq ülgileriniñ täjrïbesin paýdalanadı. Onıñ dästürmen baýlanısı, jañaşıldığınıñ da sırı osında. Söýtip, är xalıqtıñ özindik Ä-iniñ ülgisi jalpı adamzatqa ortaq muranı quraýdı. Ä. awız ädebïyeti jäne jazba ädebïyeti bolıp bölinedi. Qazaq ädebïyetiniñ köşpeli dästürde twğan, awızşa şığarılıp, xalıq jadında saqtalğan Ä-i — awız ädebïyeti (folʹklor). Onıñ türleri de sol şıqqan däwiri men janrlıq erekşelikterinen twındaýdı. Olarda turmıs-salt jırları, şeşendik söz öneri, aýtıs, maqal-mätelder, jumbaqtar, ertegiler, épostıñ türleri (batırlıq, ğaşıqtıq, dastandar türinde), tarïxï jırlar keñ damığan. Olar öz kezindegi qazaq xalqınıñ körkemdik oýlaw jüýesin anıq tanıtadı. Jazba ädebïyet (tarïxï ädebïyet) qazaqtıñ ult bolıp quralıp, meml-tiginiñ twwına baýlanıstı örkendegen. Onda xalıqtıñ turmıs-tirşiliginiñ swretteri men derbes bolwınıñ ïdeyası jırlanğan. Eldi osı jolda birlikke şaqırw, körşi elderdiñ otarşıldıq sayasatına qarsılıq keñ körinedi. Al, qazaqtıñ dün. jüz. damwındağı ornın tüsinip, Ä. arqılı ağartwşılıq, demokr. közqarastı nasïxattaw 19 ğ-dıñ 2-jartısında Abaýdıñ, I. Altınsarïnniñ, Ş. Wälïxanovtıñ şığarmalarında körinis tapqan. Osı tustan bastap, Ä. xalıq ömiriniñ qaýşılıqtarın körkem beýnelegen qwattı quralğa aýnaldı. 20 ğ-dıñ basında Reseý otarşıldığınıñ astında ezilgen xalıqtıñ jan aşwın A. Baýtursınov, M. Dwlatov, S. Toraýğırov t.b. batıldıqpen köterip, ağartwşılıq, demokr. Ä. dästürin täwelsizdik jolındağı küres ïdeyasımen uştastırdı. 20 ğ-da, keñestik däwirdiñ qaýşılıqtı sayasatına qaramastan, qazaq ädebïyeti Ewropa ädebïyetiniñ janrlıq türlerin ïgerip, şın mağınasındağı körkemdik bïigine köterildi. Onıñ ozıq ülgileri älemdik deñgeýde tanıldı. Qazaq ädebïyetiniñ bul tustağı tabıstarı M. Jumabayevtıñ, J. Aýmawıtovtıñ, M. Äwezovtiñ, S. Seýfwllïnniñ, Q. Jansügirovtiñ, B. Maýlïnniñ, S. Muqanovtıñ, Ğ. Müsirepovtiñ, Ğ. Mustafïnniñ, A. Toqmağambetovtiñ, T. Jarokovtıñ, Ğ. Ormanovtıñ, Q. Amanjolovtıñ, Ä. Täjibayevtıñ, J. Moldağalïyevtiñ, S. Mäwlenovtiñ, Ä. Nurpeýisovtiñ, T. Axtanovtıñ, O. Süleýmenovtıñ, Ä. Kekilbayevtıñ, M. Mağawïnniñ, S. Jünisovtiñ, Ş. Murtazanıñ, T. Moldağalïyevtiñ, Q. Mırzalïyevtiñ t.b. şığarmaşılıq önerimen baýlanıstı. Zamannıñ qaýşılıqtı sïpatı da, Ä. damwınıñ qïınşılıqtarı da osılardıñ ömiri men eñbeginen körindi.
[[Kategoriya:A'debiyat]]
|
