Qazaqlar: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq
Content deleted Content added
New page: ==Qazaq xalqının' kelip shıg'ıwı (etnogenezi)== Qazaq xalqı (etnosı) XV-XVI a'sirlerde ha'zirgi jasap atırg'an ken'isliktegi dalan'lıq ha'm qumlıqta qa'liplesken. Bul xalıq uza... |
Ernazarbiy (talqılaw | úlesi) Өңдеу түйіні жоқ |
||
Qatar No 4:
Kola da'wirindegi jergilikli qa'wimler, olarg'a kelip qosılg'an ha'r tu'rli urıw ha'm qa'wim birikpeleri qazaq xalqının' ata-babaların ha'm qazaq xalqın qurag'an. Erte da'wirlerge tiyisli jazba dereklerde b.e.sh. VII-IV a'sirlerde ha'zirgi Qazaqstan jerinde ha'r tu'rli bir neshe qa'wimler jasag'anlıg'ı ko'rinedi. Olardın' biri, Sak qa'wimlerinin' birikpeleri bolg'an. Olar Tu'slik-Shıg'ısta Tyan-Shang'a shekem, saklardan Tu'slik-Batısta massagetler jasag'an. Onın' quramında Amudaryanın' to'mengi alabında jasawshı Xorezmlilerden basqa, Amudaryanın' ortang'ı jag'alarında jasag'an derbikler ha'm Kawan daryasının' boyındag'ı daxlar (toxarlar) ha'm basqa Sak qa'wimleri kirgen. Solardın' biri Sak - apasiaklar, augasiler. Bular Amudarya ha'm Sırdaryanın' to'mengi alabında jasag'an. Bizin' eramızdın' birinshi a'sirinde massagetler saklar menen birikti. Sırdaryanın' ortang'ı jag'alarında, onnan shıg'ısqa qaray aslar jasag'an. Bulardı Qıtaydın' eski da'wirlerdegi avtorlardı usunlar dep ko'rsetedi. A'yyemgi Tu'slik Qazaqstannın' batıs ta'repindegi qa'wimler Kangoy ma'mleketine qarag'an. Al Batıs Qazaqstan dalan'lıqlarında b.e.sh. birinshi mın'ınshı jıldın' ortalarında Savromatlar (sarmatlar), al bizin' eramızdın' baslarında alanlar (Qıtay jılnamalarında olar Yantsay) jasag'an. Qazaqstan dalan'lıg'ındag'ı a'yyemgi qa'wimler ko'shpeli ha'm yarım ko'shpeli turmıs keshirgen. Sonın' menen birge, olardın' ko'pshiligi, apasiaklar, augasiler, daxlar darya jag'alarında jasag'an, sharwashılıq penen birge a'piwayı diyxanshılıq ha'm balıqshılıq xojalıqları menen de shug'ıllang'an. Turaqlı turmıs keshirip, qalalarda jasag'an. Ol haqqında olardan qalg'an arxeologiyalıq estelikler saqlang'an. Chu ha'm Talas boylarında jasag'an Usunlarda diyxanshılıq penen shug'ıllang'an. Usı a'yyemgi qa'wimler keleshekte ko'plegen Orta Aziya xalıqlarının' da ata-babalarının' qa'liplesiwine qatnasqan. Jergilikli qa'wimler menen birge qazaq xalqının' qa'liplesiwine gunnılar ha'm basqa kelgen qa'wimler de qatnastı. VI-VIII a'sirlerde tu'rk kaganatıda Qazaqstannın' tu'slik-shıg'ıs ha'm tu'slik Qazaqstan jerlerine shekem tu'rkler keldi, qazaq xalqının' ata-babalarının' qa'liplesiwine qatnastı. Bul da'wirlerde ha'zirgi Qazaqstan jerinde shıg'ıstan kelgen u'lken tu'rk qa'wim birikpeleri tyurgeshler, ta'liler, karluklar, chigilar h.t.b. jasadı. Jerleslik ha'm xojalıq birlikleri jergilikli qa'wimler menen sırttan kelgen qa'wimler arasında tu'rklesiw, etnikalıq baylanıslardı basladı. Tu'rk kaganatı qulap, tyurgeshler u'stemligi VIII a'sirdin' qırqınshı jıllarınan baslandı. Tyurgeshler u'stemligi qulap, olardın' ornına karluklar biyligi (766-940 jj.) ornadı. Bul da'wirlerde jergilikli xalıqlarda o'tırıqshılıq ha'm diyxanshılıq rawajlandı, qalalar ko'beyip, sawda o'sti. IX-X a'sirlerde Oraylıq Qazaqstan ha'm Sırdaryanın' to'mengi jag'alarında tu'rki tilles oguzler
biyligi ornadı. Olardın' orayı Yangikent qalası (Jan'a kent - jan'a o'tırıqshılıq qonısı qalası). Onın' ha'kimi Yaga lawazımında boldı. Oguzlerdin' batısında pechenegler jasap, olar tu'rkmen ha'm qaraqalpaqlardın' ata-babalarının' qa'liplesiwine qatnasqan. Sonday-aq, oguzler belgili da'rejede qazaq xalqının' ata-babalarının' qa'liplesiwine de ta'sir jasadı. Qazaqstannın' arqa ha'm arqa-shıg'ısında ko'shpeli sharwa kimak ha'm qıpshaqlar jasadı. Olar XI a'sirde Qazaqstannın' ko'plegen jerlerinde Tu'slik Rossiya jerlerinde jasadı. Olardın' siyasiy biyligi XII a'sirde ku'sheydi. Qıpshaqlar ko'birek qazaq xalqının' qa'liplesiwine, sonday-aq, olar o'zbek, qaraqalpaq, bashkir, qırg'ız ha'm basqa da ko'plegen tu'rki tilles xalıqlardın' qa'liplesiwine qatnastı. Qıpshaqlardın' ayrım toparları o'tırıqshılıqqa o'tti. X a'sirde Jetisuw ha'm Qashgariyada karaxanidler biyligi ornadı. Son' bular Orta Aziyadag'ı eki darya aralıg'ındag'ı Samanidler u'stemligin qulatıp, jergilikli xalıqlarg'a o'z u'stemligin ornattı. Bul da'wir Orta Aziya xalıqlarının' etnikalıq tariyxında belgili basqısh boldı. Til, ma'deniy, ekonomikalıq, etnikalıq baylanıslar Jetisuw, Shıg'ıs Turkistan ha'm Orta Aziyadag'ı eki darya aralıg'ındag'ı xalıqlar arasında ku'sheydi. XII a'sirde bul jerlerge Shıg'ıstan ata tegi mong'ollar bolg'an Kidanlar, bolmasa qara Qıtaylılar kelip Karaxanidler u'stemligin Jetisuwda, Tu'slik Qazaqstanda qulattı. Bularda qazaq xalqının' ha'm basqada Orta Aziya xalıqlarının' ata-babalarının' qa'liplesiwine qatnasqan. Olar tu'rklesip, qazaq xalqının' ata-babalarının' XI-XII a'sirlerde qa'liplesiwinde a'hmiyetli bolg'an. Qazaq xalqının' qa'liplesiwine XIII a'sir basındag'ı mong'ol shabıwları irkinish jasadı. Sebebi qazaqlardın' ko'ship qon'ıwshılıg'ınan olardın' qonıslıqları buzıldı, xojalıqlarının' ekonomikası to'menlep ha'r qanday ja'miyetlik birikpeler baslandı. Mong'ollar 1218-jılı Qazaqstang'a topılıs jasadı. Egislik jerleri, suwg'arıw tarmaqları buzıldı. Jetisuw, Otrar ha'm tag'ı basqa qalaları qıyradı, xalqı qırıldı. Ko'plegen xalqı ha'r jaqqa posıp ketti.
Shın'g'ısxan 1227-jılı o'lgennen keyin [[Qazaqstan|Qazaqstannın']] barlıq jeri Altın Ordag'a qosıldı. Biraq qazaqlardı jawlap alıwshılar qazaqlardın' ma'deniyatına, a'sirese tiline aytarlıqtay o'zgeris kirgize almadı. XIV a'sirde qıpshaqlardın' qazaqlar menen ma'deniyatı, tili jag'ınan jaqınlasıwı, aralasıwı ju'da' ku'sheydi. Shın'g'ısxan miyrasxorlarının' o'z-ara u'stemlik ushın talas-tartısları, Timurdın' Altın Ordanı qulatıwı na'tiyjesinde onın' quramındag'ı xalıqlar bir-neshe xalıqqa bo'lindi. Nogay xanlıg'ı XIV a'sir aqırı XV a'sir basında Volga, Kama, Ural daryalarının' aralıg'ında sho'lkemlesti. O'zbek xanlıg'ı Aral ten'izi ha'm
Sırdaryanın' to'mengi jag'alarınan arqag'a qaray Ural, Tobal, arqa-shıg'ıstag'ı İrtıshqa shekemgi aralıqta ornalastı. O'zbek ha'm Nogay xanlıg'ının' etnikalıq quramı uqsas boldı. Olardın' xalıqları ko'shpeli tu'rk qa'wimlerinen, qıpshaq, karluk, qan'lı, argın h.t.b. edi. Sonday-aq mang'ıt, ming, merkit h.t.b. mong'ol qa'wimleri boldı. Nogay ha'm o'zbek xanlıg'ına qosılmag'an jergilikli urıw ha'm qa'wim birikpelerinen dulat, usun qa'wimlerinin' ko'pshilik bo'lekleri boldı.
Line 17 ⟶ 15:
shejiresinde: "Tugel so'zdin' tubi bir, Tup atası Maykı biy" delinedi.
Bunday ma'nidegi ga'pler qaraqalpaq, bashkir [[Shejire|shejirelerinde]] de gezlesedi. Ha'zirgi 10 mln xalqı bar qazaq xalqı, basqa xalıqlarday-aq uzaq waqıttın' o'tiwi menen, o'z-ara jerleslik, xojalıq ha'm ma'deniy birligi bar ha'r tu'rli etnikalıq toparlardan qa'liplesken. Tiykarg'ı xojalıg'ı mal-sharwashılıq, ja'rdemshi xojalıq retinde diyxanshılıq, an'shılıq, balıqshılıq bolg'an. XVIII a'sirde qazaqlar Rossiya quramına o'te baslag'an, bul da'wirde de olardın' ja'miyetlik du'ziminde urıw, qa'wimge bo'liniwshilik dawam etti. Biraq qazaq xalqının' ko'plegen urıw, qa'wim birikpelerine bo'liniwine qaramastan olardın' arasında barlıg'ı bir xalıq (etnos) ekenligi
haqqındag'ı tu'sinik, maqtanısh ku'shli boldı. Qazaq xalqı XX a'sir basına shekem 3 iri qa'wimler birikpeleri ju'zge bo'linedi: Ullı Ju'z, Orta Ju'z, Kishi Ju'z. Olardın' ha'r biri tag'ı bir neshe qa'wim urıw birikpelerine bo'lingen. Olardın' o'z-ara etnikalıq birlik jerlesligi haqqında shejireleri, tamg'aları, uranları bolg'an. Ullı Ju'z Jetisuw, İl, Talas daryalarının' jag'alarında Sırdaryanın' Orta ha'm Joqarg'ı jag'alarında jasag'an. Bular 1848-jılı Rossiya quramına o'tti. Bul jerlerde b.e.sh. birinshi mın'ınshı jıllardın' basında jergilikli a'yyemgi qa'wimler tiykarında qazaqtın' Ullı Ju'zinin' negizleri qa'liplesken. Ullı Ju'z Jalair, oshaktı, dulat, alban, qan'lı h.t.b. urıwlarg'a bo'lingen. Sonday-aq, Ullı Ju'zler menen birge, o'z aldına jasag'an katagan, bestamg'alı degen urıwlar jasag'an. Jalair, katagan, qan'lı h.t.b. urıwlar qaraqalpaqlarda, Nuratada jasawshı tu'rkmenler, bashkir, qırg'ızlarda bar. Jalair urıwının' adamları XIV-XV a'sirlerde Timur ha'm Timuridler qarawında bolg'an. Orta Ju'z qıpshaq, argın, nayman, kerey, qon'ırat h.t.b. etnikalıq bo'leklerge bo'lingen. Qıpshaq, nayman, qon'ırat, jalair, qan'lı urıwları qazaqlarg'a XIV-XV a'sirlerde Altın Orda da'wirlerinde qosılg'an. Bular Oraylıq Qazaqstanda, Sırdarya jag'alarında Qarataw ha'm Moyın qumda h.t.b. jerlerde jasag'an. Qazaqlardın' Orta Ju'zindegi qon'ırat, nayman, qıpshaq urıw birikpeleri qırg'ızlarda, o'zbeklerde, qaraqalpaqlarda, bashkirlerde, altaylılarda bar. Kishi Ju'z Batıs Qazaqstanda ornalasqan. Onın' quramında iri 3 urıw birikpeleri Jeti urıw (tabın, tama, kerderi,
kereyit, jagalbaylı, teleu h.t.b.), A'lim ulı (shemekey, keme, to'rt kara, qara saqal h.t.b.) ha'm Bay ulı (aday, tana, baybaqtı, berish, serkesh, nayman h.t.b.). Kishi Ju'z quramındag'ı kerderi kereytler, telew (teli) nayman urıwları elede qaraqalpaqlar arasında o'mir su'rmekte. Kerderlerdin' qa'wim birikpeleri ha'm olardın' qonıslıqları a'yyemgi da'wirlerde Kidaritler dep atalıp, olardın' ko'pshiligi Amudaryanın' shep alabında jasag'an, son'lıqtan olardın' jasag'an jerlerindegi kanal, qala kerder kanalı (Quwanısh jarma), kerder qalası (Chimbay, Xawan qalaları) dep atalg'an. Bulardın' ha'kimlik, ekonomikalıq, ma'deniy orayları, oqıw orınları bolg'an. Kerderler ha'r tu'rli qa'wimler birikpesi degen menen o'z-ara tu'sinikli tili bolg'an, o'nermentshiligi rawajlang'an. Jerleslik, xojalıq, ma'deniy til birligi jag'ınan ha'r tu'rli qa'wimler birikpesinen etnogenez etnoslardın' qa'liplesiwi tariyxta belgili derekler tiykarı bolıp turg'an. Jawgershilik, suw apatshılıg'ı h.t.b. sebepler menen urıw bolmasa qa'wim birikpeleri bo'linip, o'zleri jasap atırg'an jerden ekinshi bir qa'wimler birikpesine barıp aralasadı. Uzaq da'wir o'zlerinin' til, ma'deniyat, xojalıq o'zgesheligin saqlaydı. Bir ha'kimlikte, jerleslikte qa'wimlerge on'ısıp ketedi. Tek g'ana etnonimin saqlap qaladı. Ol etnonim bo'leklerinin' basqa urıw, qa'wim birikpelerine aralasıp, olarda o'z etnonimin belgili da'wirlerge shekem saqlaydı. Usılayınsha bir urıw qa'wimler birikpelerinen qa'liplesken etnoslarda uqsas etnonimler payda boladı. Mısalı, Qon'ırat, qıpshaq, nayman, teli, jalay etnonimleri bashkir, qazaq, qırg'ız, o'zbek, qaraqalpaq, tu'rkmen etnonimlerinde gezlesedi. Sebebi bul etnoslardın' barlıg'ıda o'z-ara jerles, xojalıq ha'm ma'deniy baylanıstag'ı a'yyemgi ha'm orta a'sirlerdegi iran ha'm tu'rk ja'ne basqa tillerdegi etnonimlerden qa'liplesken. Dunyada bir urıw bolmasa bir qa'wimler birikpesinen qa'liplesken xalıq joq. Barlıq xalıqlar ha'r tu'rli qa'wim ha'm urıw birikpelerinen qa'liplesken.
| |||