Qaraqalpaqlar: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
Qatar No 1:
==Qaraqalpaq xalqının' kelip shıg'ıwı==
 
Ha'r qanday xalıq tariyxı o'zleri jasap atırg'an jeri, sol jerdegi ma'deniyat tariyxına baylanıslı izertleniwi kerek. Usı ko'z-qarastan qaraqalpaqlardın' ata-babası Tu'slik [[Rossiya|Rossiyada]] jasag'an, Orıs xalıqlarındag'ı "Черные клобуки" (qara klobuklar) menen baylanıslı degen pikirler durıs emes. Qaraqalpaq etnografiyası, [[Qaraqalpaqstan|Qaraqalpaqstan]] arxeologiyalıq estelikleri, folklorı, mifologiyaları ha'm eski jazba derekler qaraqalpaq xalqının' ata-babaları a'yyemgi jergilikli qa'wimler bolıp esaplanadı. Qaraqalpaqlardın' xalıq bolıp qa'liplesiwinde Tu'slik [[Aral ten'izi|Aralda]] IX-XI a'sirlerde qa'liplesken. Sonın' menen birge qaraqalpaqlardın' etnogenezi ha'm etnikalıq tariyxı ju'da' uzaq da'wirden baslanadı. Bul xalıq bir neshe urıw ha'm qa'wimlerdin' birikpelerinen qa'liplesken. Ol haqqında ko'plegen dereklerdi qaraqalpaq urıw atamalarınan da ko'riwge boladı. Son'lıqtan ha'r qanday basqa xalıqlarday-aq qaraqalpaq xalqın bul atamadan, bir urıw bolmasa qa'wim birikpesinen kelip shıqqan degen pikirler qa'te. Biraq bunnan, qaraqalpaq xalqının' kelip shıg'ıwındag'ı a'yyemgi dereklerdi izertlew kerek emes degen pikir kelip shıqpawı kerek. Qaraqalpaq ata-babaları ha'm o'zleri a'yyemgi da'wirlerden berli Tu'slik [[Aral ten'izi|Aral]] jag'larında jasaydı. [[Aral ten'izi|Aral]] jag'aları ko'plegen xalıqlardın' ata-babalarının' gezlesken, qa'liplesken da'rbenti. Bul jerde Oraylıq Aziya, Sibir, Evraziya, Kavkaz, Orta Aziya ha'm Qazaqstan, aldın'g'ı Tu'slik Aziya xalıqlarının' ata-babaları qa'liplesken, a'yyemgi urıwlar, qa'wimler jasag'an. Olar bir tilde so'ylesip, bir antropologiyalıq tu'rde bolıp, o'z-ara jerleslik, xojalıq, ma'deniy birliklerin payda etken. Son'g'ı da'wirlerde olar ha'r-qıylı tariyxıy sebepler menen bo'lsheklenip Ural tawlarınan İndiyag'a shekemgi jerlerge ko'ship barıp, ol jerlerdegi jerglikli qa'wimler menen aralasıp, jergilikli xalıqlardın' qa'liplesiwine qatnasqan. Demek bul jerlerdegi jasap atırg'an xalıqlardın' hesh birin qanday da bir qa'wim birikpesinen emes, al ha'r tu'rli qa'wimler birikpesinen qa'liplesken xalıqlar dep tusiniwi kerek. B.e.sh. VII a'sirde du'zilgen zoroastrizm dininin' ta'liymatı u'yretiwshi kitap [[Avesto|"Avesto" kitabı]] [[A'miwda'rya|A'miwda'rya]] jag'alarında qa'liplesken. Demek bul jerde İran ha'm Tu'rki tilles qa'wimler b.e.sh. birinshi mın'ınshı jılları jasag'an. Olar ha'zirgi jergilikli xalıqlardın' ata-babalarının' qa'liplesiwinde qatnasqan. B.e.sh. V a'sirlerde jergilikli İran tilindegi Saklar, Massagetler, Xorezmliler menen Baktriyalılar arasında tu'rkiy tilles qa'wimlerde
bolg'an. B.e.sh. birinshi mın'ınshı jıllardın' aqırlarında bul aralas qa'wimlerdin' bir toparı alanlar, aslar, sarmatlar dep atalg'an. Bul birikpedegi xalıqlar A'miwda'ryanın' eki jag'asında jasag'an. Arab jazba dereklerinde eftalitler, kidaritler (kerderler) dep ataydı arab ilimpazı Yakut. 1219-jılı kerderler Xorezmde aralasıp jasaydı. Olar tu'rkler menen shegaralasqan jerde qonıslasqan. Tili xorezmlide emes, tu'rki tilinde de emes dep ko'rsetedi. Bunın' sebebi ol da'wirdegi jergilikli xalıqlar etnikalıq ha'm tili jag'ınan ele tolıq o'z-ara aralasıp bir etnoslarg'a birige almag'an bolıwı mu'mkin. Son'lıqta olar aralas tilde so'ylesken. Kerderli-kidaritler Qaraqalpaqstanda jasag'an qaraqalpaq, qazaq, o'zbekler arasında elede bar.
Line 6 ⟶ 4:
Sak-massagetler, augasiler alasiaklar menen a'yyemgi orta a'sirlerdegi tu'rki tilles urıw ha'm qa'wimlerdin' ja'miyetlik du'zimi, xojalıqlardın' tu'rleri neke ha'm semya, da'stu'rleri menen diniy isenimleri haqqında derekler qaraqalpaqlar turmısında elede saqlang'an. Sako-massagetler, alasiak, alanlar shıg'ıstan kelgen gunnılar b.e.sh. II - b.e. IV a'sirlerde, son' tu'rkler menen (VI-VII a'sirlerde) aralasıwınan Aral jag'alarında kerderler, oguzlar, qıpshaqlar birikpesi payda bolg'an. Solardın' xojalıq tu'rleri son'g'ı [[Aral ten'izi|Aral]] jag'alarındag'ı xalıqlarda da dawam etken. Sarmat - alan qa'wimine tiyis Samat urıwı qaraqalpaqlardın' mu'yten urıwlarının' birikpesinde qarasiak urıwı qaraqalpaqlardın' mang'ıt ha'm ashamaylı urıw birikpelerinde elege shekem o'mir su'rmekte. Augasiler menen oguz qa'wimlerinen qalg'an arxeologiyalıq estelikler ha'zirgi qaraqalpaqlardın' xojalıq tu'rleri, ma'deniyatları menen uqsas da'stu'rleri, qol o'nerindegi uqsaslıqlar ayqın bayqaladı. Olar xojalıqtın' bir-neshe tu'rleri menen shug'ıllang'an: mal sharwashılıg'ı, balıqshılıq, diyxanshılıq. Qaraqalpaqlar bunday xojalıq tu'rleri menen elede shug'ıllanadı. Ol haqqında awız eki a'debiyatta: u'sh ay shabag'ım, u'sh ay qabag'ım, u'sh ay sawınım, u'sh ay qawınım delinedi. Jıldın' to'rt ma'wsiminde belgili tag'amlar bolg'an.
 
X a'sir oguzler ma'mleketi [[Tashkent|Tashkent]], [[Jambıl|Jambıl]], U'stirt aralıg'ın qamtıg'an. Oguzlerdi yabı basqarg'an, oraylıq qalası Yangitkent, Sırda'ryanın' to'mengi salasında. Jergilikli qa'wimler tiykarında VIII-XI a'sirlerde qaraqalpaq xalqı qa'liplese baslag'an. XI a'sirlerde bularg'a seljduklar Sırda'rya jag'asınan kelip qosılg'an. Al XI a'sirde bulardı qıpshaqlar bag'ındıradı, olardın' tili en jaydı.
 
[[Maxmud Qashqariy|Maxmud Qashqariy]] XI a'sir oguzler qa'wimi tu'rklerdin' bir bo'legi, olar 22 urıwdan ibarat bolıp ha'r birinin' tan'baları bar, "bassız bo'rik bolmas, tatsız turik bolmas" dep naqıldı keltirip, oguz qa'wimlerinin' aralas urıwlar ekenligin ko'rsetedi. Oguz qa'wimlerinin' qaraqalpaqlardın' etnikalıq tariyxına qatnasqanınan shejirelerinde de aytıladı.