Aral teńizi: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq
Content deleted Content added
k Bot Qoʻshdi: oc:Mar d'Aral |
k Bot Qoʻshdi: war:Dagat Aral; косметические изменения |
||
Qatar No 14:
|length =
|width =
|area = 17,160 km² (2004)<br />28,687 km² (1998)<br />68,000 km² (1960)
|depth =
|max-depth =
Qatar No 26:
== Aral ten'izinin' qısqasha tariyxı ==
Aral ten'izi qumlı qurg'aq klimatlı ortalıqta jaylasqan bolıp ol a'yiemgi Sarmat ten'izi qaldıqlarının' biri bolıp esaplanadı. Ten'izdin' uzınlıg'ı 1950 jılları 426 km bolsa, al eni 284 km di qurag'an, onın' en' shuqır jerinin' teren'ligi 68 metr bolg'an. Ten'izdin' 96%in suw menen qaplag'an, onın' 4%in qurg'aqlıq qurag'an. Ten'iz suwı aylanısı yamasa ha'reketi saat tili boyınsha ha'reket etedi. Ten'iz kaynozoy erası ortalıg'ında 21 mln. jılı, 1200 jıl burın Aral ten'izi Kaspiy ten'izi menen baylanısta bolg'an, bul 1573 jılg'a shekem dawam etken.
Burın [[
A'yyemgi tariyxıy qol jazbalarda Aral ten'izin o'z da'wirlerinde ha'r qıylı atlar menen atag'an, mısalı: 880 jılı İbn Xordadbek onı "Kurder" ko'li dep atasa, 961 jılı İstaxdi "Kazbin" dep atag'an, al 1334 jılı Xafizi "Abduda" dep atag'an, son' XIII-a'sirden baslap ha'zirgi atı menen atalıp kiyatır.
Qatar No 38:
Mag'lıwmatlar boyınsha 1592 jılı [[Barsakelmes atawı|Barsakelmes]] atawının' batıs bo'limi qurg'aqshılıq penen qosıldı, al keyin ala ten'izdin' tolısıwı menen qaytadan qurg'aqshılıqtan ayırıldı. Angliyalı Tomson 1740 jılı jazıwınsha to'mengi A'miwda'ryada qaraqalpaqlar jasaydı dep ko'rsetken, olar qamıstan jasalg'an qayıqlarda ju'zip balıq awlaydı ha'm qamıstan jasalg'an u'ylerde jasaydı dep jazıp ketken. Son'g'ı XVI-XVII a'sirlerdin' baslarında Jan'a Qosjetpes, Uyalı, [[Vozrojdenie atawı|Vozrojdenie]] atawları payda boldı. Aral ten'izine Jan'a da'rya 1819 jıldan baslap suw quyıwın toqtattı, al Quwan da'rya 1823 jıldan suw quymay qaldı. Ten'iz 1870 jılları Sarı qamıs ko'li menen baylanısta bolg'an dep ko'rsetedi.
Rossiya en' birinshi ret Aral ten'izine o'z kemesin 1853 jılı tu'sirdi. 1886 jıl A.Nikolaevtin' basshılıg'ında Aral ten'izine ekspeditsiya sho'lkemlestirildi. Aral ten'iznin' arqa bo'leginde akademik L. Berg ten'izdin' balıqlar du'nyasın izertledi. Ten'izdi balıqshılıq retinde paydalanıw maqsetinde patsha Rossiyası 1905 jılı jan'a temir jol qurılısın basladı. 1913-jılı Aral ten'izi poselkasında 1026 adam jasag'an, ol 30 jılday qala dep ataldı. Aral balıqshılıq izertlew stantsiyası 1920 jılı du'zildi, 1970-jılg'a shekem Aralda 34 tu'r balıq bolıp, sonın' 24 tu'ri o'ndiriste a'hmiyetli bolg'an. Ha'zirgi waqıtta bul tu'rlerden hesh qaysı qalmag'an. Aral ten'izinde 1946-jılı 234-320 ts. balıq awlanıp, Qazaqstan bo'liminde 5 balıq zavodı, bir balıq kombinatı, al qubla Aralda 5 balıq zavodı 1 balıq konserva kombinatı, 20 balıq qabıllaw punkti bolg'an. Aral ten'izi jag'alawında [[
A'miwda'rya menen Sırda'rya suw jıynawshı maydanı taw bo'liminde 350 km kv quraydı. Sırda'rya suw balansın qar ha'm muzlardın' esabınan toplap, al A'miwda'rya muzlı, qarlı ha'm jer astı suwları ha'm az mug'darda jawın-shashın suwları menen toyınadı.
Qatar No 44:
Aral ten'izinin' suw resursı 127 kub km quraydı. 1970-jılları da'ryanın' suwg'armalı jerlerge paydalanıw boyınsha ha'r qıylı mag'lıwmatlar bar onın' 33,5-37,0 km kubtı qurag'an. Keyingi waqıtları ulıwma suw menen ta'miyinleniw sisteması joqarı ag'ısı 22 km kub, ortasha ag'ıs 10-12 km kub, to'mengi 10 km kub. 1930-40 jılları da'rya suwının' ortasha minerallıg'ı 0,25 ml/g bolsa, al joqarı bo'liminde 0,50 ml/g bolg'an. 1960-jıldan baslap suwdın' duzlılıg'ı joqarı da'rejede artıp ketti. 1960 jılları to'mengi A'miwda'rya bo'limindegi qamıslıqlar florası 200 mın' gektar bolıp, onın' o'nimdarlıg'ı 78-255 ts ge deyin boldı. Da'rya suwının' tartılıp ketiwi sebebinen bul jerlerde qamıslıqlar azayıp ketti. Ha'zirgi waqıtta onın' o'nimdarlıg'ı 5-15 ts ge tu'sip qaldı. A'miwda'rya tiykarınan muzlı qarlı suw menen ta'miynlenip onın' azg'antay bo'limin 1 mm jawın-shashın suwı menen ta'miynlenedi. No'kiske jaqınlag'anan baslap A'miwda'rya deltası baslanadı. Ol 7 mın' km kv iyeleydi. A'miwda'rya suwg'armalı jerlerdin' 2,5 mın' gektarın ta'miynleydi. Ulıwma Qaraqum kanalı aralıg'ında ha'zirgi waqıtta 1200 km den zıyat bolıp, kanaldın' suwının' 20% ti qumg'a sin'ip ketedi, al 22% ti ha'r qıylı tarmaqlarg'a ketedi. A'miwda'rya 1934-60 jılları Aral ten'izine 38,6 km kub di quyg'an. Ha'zirgi waqıtta 2-4 km kub suwdı jılına quyadı. Aral ten'izi basseynide biotanın' o'zgeriwi, jerdin' shorlanıwı, qurg'awı ulıwma 3,23 mln gektardı quraydı. Ha'zirgi waqıtta A'miwda'rya deltasında ten'iz jag'alawlarında ortasha jer u'stindegi fito massa yamasa qamıslıqlar 1876 ts ga bolıp qurg'aq jerlerde 37,6 ts ga, al duzlı jerlerinde 18,3 ts ga quraydı.
[[
[[
{{Link FA|lmo}}
Qatar No 120:
[[vi:Biển Aral]]
[[wa:Mer d' Aral]]
[[war:Dagat Aral]]
[[zh:鹹海]]
[[zh-yue:鹹海]]
| |||