Ábilqasım Ferdawsiy
Ábilqasım Ferdawsiy - Parsı-Tájik klassikleriniń arasında kórnekli orındı iyeleydi. Ol X ásirdiń aqırı XI ásirdiń baslarında 934-jılı Tús qalasınıń átirapındaǵı Bats awılında dúnyaǵa kelgen. Onıń bizge miyras bolıp qalǵan Shaxnama (Shaxlar kitabı yamasa Shaxlar tarıyxı) kitabı 120mıń qatardan aslam qosıq penen jazılǵan. Qırıq ásirden aslam dáwir ishinde jasaǵan 50 patshanıń ómirino óz ishine alǵan. Shayır 35 jıl ómirin usı kitaptı jazıwǵa sarıplaǵan.
| [[Fayl:Ferdowsi Square (Tehran).jpg|280px|súwret]] | |
| Tuwılǵan sánesi | 940[1] |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sánesi | 1020[1] |
.jpg)
Shaxnamanı XIX a'sirde molla Moyın degen kisi qaraqalpaq tiline awdarǵan. Biraq bul awdarmanıń nusqası tabılmaǵan. Prof. K.Mámbetov bılay deydi. Biziń úy arxivimizde (Qanlıkólde jasawshı) Qa'dirimbet degen kisiden alınǵan XIX ásirde kóshirilgen qoljazba bar. Bulda tolıq emes Shaxnamanıń Zal, Rústem, Suxrab degen bólimlerinen ǵana ibarat. Bul qara sóz benen awdarılǵan. Folklorlıq ekspeditsiyalar bul haqqında "Eki iyninen jılan shıqqan patsha", "Óz balasın óltirgen palwan" - dep atalǵan ayırım ertekler jazıp alınǵan. Bul ertek emes Shaxnamanıń ayırım bólekleri bolǵan.
Ferdawsiy ápiwayı ónermenttiń balası. Ol jaslayınan bir neshe til úyrengen. Parsı-tájik folklorın jaqsı úyrenip shıqqan. Ol Aziy hám Iran tariyxın sonshelli bilgenligi ushın da "Shaxnama" jazıwdı niyet etedi. Húkimet basshısı Maxmud Ǵaznaviy óz átrapına shayırlardı jıynadı. Mine usı patshanıń usınısı menen "Shaxnama"nı jazadı. Ferdawsiy seksen jastan asqan shaǵında Baǵdatta júrip áyyemgi arab syujetleri tiykarında "Yusup-Zulayxa" degen dástan da jazǵan. Shaxnama tiykarınan úsh bólimnen turadı:
- Ańızlar
- Qaharmanlıq epos
- Tariyxıy bólim.
Ha'mmesi bolıp eń áyyemgi dáwirden baslap tap arablar basıp kirgenge shekemgi Iran tariyxın óz ishine aladı. Birinshi bólimde Iran hám tájik xalıqları arasında payda bolǵan ańızlar "Shaxnama"daǵı erkinlik tárepdarları Kayumars Xumanch, Jámshid hám Nova obrazları tiykarında su'wretlengen. Bunda Jámshidtiń patshalıq saltanatın, onıń dańqın táriypleydi. Ferdawsiy Nova obrazın beriwde demokratiyanıń gúressheńlik xarakterdi súwretleydi. Ol Zahhaq yaǵnıy adamxor patshanı kóteriliske shıǵıp joq etedi.
Shaxnamanıń ekinshi bólimi Zal, Rústem hám Suhrab haqqıdaǵı qaharmanlıq epos. Bul qaraqalpaqlar arasında kóp tarqalǵan bólegi. Bunda Rústem hádden tısqarı batır sıpatında súwretlengen. Rústem Turan shóllerinde kiyik quwıp hálden tayıp, qulan góshin jep, máy iship uyqlap qaladı. Oyansa Raxsh atlı atı joq. Samangan qalasına baradı. Qala patshası miyman qıladı. Patshanıń qızı Taxminanıxanım ashıq bolıp Rústem oǵan úylenedi. Raxshtı da tawıp beredi. Rústem óz jurtına ketedi. Iran hám Turan arasındaǵı kelispewshilikler sebepli Rústem Turanǵa qayta almaydı. Al Turanda tuwılǵan onıń balası Suhrab atasınıń kim ekenligin bilmeydi de, áke hám bala sawashqa túsedi. Rústem tolıq kúshine iye bolıp Suhrabtı bılǵap tasqa uradı. Ólim halatında jatırǵan Suhrab óz ákesiniá atı Rústem ekenligin aytadı. Rústem óz balası ekenligin bilip topıraq shashıp jılaydı. Ol balasın aman saqlap qalıw ushın Qay Qavustan balzam soraydı. Qay Qavus ata hám balanıń birigip ketiwinen qorqıp balzam bermeydi. Suhrab usılayınsha qaza tabadı.
"Shaxnama"nıń úshinshi bólimi tariyxıy dáwirler menen baylanısıp, jeti ásirlik Iran tariyxın óz ishine aladı. Bul zardushtıylıq dini payda bolǵannan baslap Iranda arab basqınshılarınıń húkimranlıq dáwirine shekemgi waqıyalar sóz etiledi. Qánigelerdiń maǵlıwmatına qaraǵanda bul bólim Irandaǵı tariyxıy waqıyalar menen ádewir jaqın. Yaǵnıy avtor kóbirek tariyxıy faktlerge tiykarlanǵan. Bul bólimde Samaniyler dáwirindegi waqıyalar ilimpaz Berzuiydiń Hindstannan "Qalila hám Dimna" dep atalǵan kitaptı alıp keliwi, shaxmat oyını hám qaǵıydaları haqqında pikirler bar.
Shaxnamanıń barlıq ideyası basıp alıwshılıq, qaraqshılıqqa pútkilley qarsı, danıshpanlardıń ólimin óz kózi menen kórgen shayır urısqa nálet aytadı. Ulıwma Ferdawsiydiń dástanı epik traditsiyalar qollanılatuǵın áyyemgi dáwir menen kórkem ádebiyatta realizm hám romantik tendentsiya júzege keltirgen orta ásirdegi dóretpe.