Mámleketlik shegara

(Ma'mleketlik shegara degennen baǵdarlanǵan)

Mámleketlik shegaralardıń tiykarǵı wazıypası mámleketlik aymaq kólemin belgilewden ibarat. Mámleketlik shegara belgili sızıq ha'm usı sızıq arqalı ótken vertikal tegislik bolıp tabıladı.

Mámleket aymaǵı qurǵaqlıq, suw hám hawa shegaraları kibi túrlerden ibarat.

Qurǵaqlıqtaǵı shegaralar qońsı mámleketler menen shártnama tiykarında ornatıladı. Ádette usı shegaralardıń relefi (tawlar, dáryalar hám basqa arnawlı belgilerdi) esapqa alǵan halda ótkiziledi ha'm orfografiyalıq shegaralar dep ataladı. Ayrım shegaralar eki noqattı bir-birine baylanıstırıp, tuwrı sızıq arqalı (geometriyalıq shegaralar), sonday-aq, meredian yaki paralellar arqalı (astronomiyalıq shegaralar)da ótkiziledi.

Suw shegaraları dárya, kól, teńiz hám basqa suw háwizleri arqalı ótetuǵın shegara túrlerine bólinedi. Dáryalarda shegaralar qurǵaqlıq boyı mámleketleriniń óz-ara kelisiwi tiykarında ornatıladı: keme qatnaytuǵın dáryalarda talvega boylap (dáryanıń eń tereńj eri arqalı) yaki bas farvater (keme jolı) ortasınan, keme qatnamaytuǵın dáryalarda dárya ortasınan, kóllerde hám basqa suw háwizlerında mámleket shegarası arqalı bir-birine baylanıstırıw menen ornatıladı.

Mámlekettiń teńiz shegaraları onıń aymaqlıq teńiziniń sırtqı shegaraları yaki shegaralas yaki qarama-qarsı jaylasqan mámleketlerdiń aymaqlıq teńizleri shegarasın belgilewshi sızıqlar esaplanadı. Aymaqlıq teńizdin' sırtqı shegaraları qurǵaqlıq boyı mámleketiniń nızam hújjetleri menen xalıqaralıq huqıqtıń ulıwma tán alınǵan printsip hám normalarına muwapıq ornatıladı. 1982-jılı qabıl etilgen Teńiz huqıqı boyınsha BMSh Konventsiyasına ko're hárbir mámleket óziniń aymaqlıq teńizi keńisligin 12 teńiz milyasınan aspaǵan dárejede belgilew huqıqına iye.

Mámleket hawa maydanınıń hámm biyiklik shegaraları mámleket aymaǵınıń hawa shegaraları esaplanadı. Mámleketlik shegaralardıń qurǵaqlıq hám suw sızıqları boyınsha ótetuǵın vertikal tegislik hawa maydanınıń en shegaraların quraydı.

Házirgi dáwirde mámlekettiń qurǵaqlıq hám teńiz shegaraları qáliplesken tájiriybege muwapıq shegaralas mámleketler arasında dúziletuǵın shártnamalar tiykarında ornatıladı.

Qurǵaqlıq shegaraları sızıqlarınıń ótkiziliwi xalıqaralıq shártnamada izbe-iz kórsetiledi hám kartaǵa túsiriledi. Mámleketlik shegaralardı shártnama tiykarında bunday anıqlaw protsessi delimitatsiya dep ataladı. Qurǵaqlıq shegaraları sızıqların anıqlaw ushın shegaralas mámleketler qospa komissiya dúzedi. Usı komissiya orınlarda shegara sızıqların arnawlı shegara belgilerin (demarkatsiya) ornatıw arqalı belgileydi.

Qońsı mámleketler shegaralar qol qatılmaslıǵın támiyinlew ushın shártnama tártibinde óz-ara shegaralardıń málim tártibin belgileydi. Usı shártnama táreplerge shegara sızıqların lazım tártipte saqlap turıw boyınsha huqıq ha'm minnetler júkleydi hám, sonday-aq, onı kesip ótiwdiń tiyisli tártibin belgileydi. Shegaralar tártibin belgilew haqqındaǵı shártnamalar, ádette, orınlarda shegara sızıqlarınıń kelip shıǵıwı ha'm olardı belgilew, shegara belgilerin saqlap turıw, shegaralardı tekseriw boyınsha qosımsha komissiyalar haqqındaǵı, shegara suwlarınan, shegaralardı kesip ótiwshi temir jol ha'm avtomobil jollarınan paydalanıw tártibi, sonday-aq, aw, toǵay ha'm awıl xojalıǵı jáne mámleketlik shegaralarına jaqın jerlerde taw islerin iske asırıw haqqındaǵı qaǵıydalardı óz ishine aladı. Hár qıylı shegara dawların óz waqtında tárepler kelisimi tiykarında sheshiw úlken áhmiyetke iye. Xalıqaralıq huqıqta qáliplesken tájiriybege muwapıq, usı dawlardı tártipke salıw maqsetinde shegara komissiyaları institutı du'zilgen.